We vloeken anders dan vroeger
Tekst & foto’s: Gaby De Moor - 1/06/08
Welke vloek roept u uit als u het vlees op de barbecue tot as hebt laten verpieteren? Is het iets met God, met schijt of met kanker? “Tegenwoordig vloeken mensen vooral om hevige emoties uit te drukken”, stelt prof. Piet van Sterkenburg vast. “Daarbij maakt God steeds meer plaats voor ziektes en Engelse fucks.” Vloeken Vlamingen anders dan Nederlanders? Vloeken vrouwen minder dan mannen? En hoe lang doen we dat eigenlijk al? Taalschrift luistert met rode oortjes.
“Ge zijt wel een mooie kloot maar ge moest onder een ezel hangen. Dat vind ik prachtig. Ik kan er als taalkundige van genieten.” Prof. dr. Piet van Sterkenburg (Universiteit Leiden) verdiept zich al vele jaren in de Vlaamse en Nederlandse vloeken en verwensingen. “Mijn favoriete verwensing? Krijg een zweer aan je jongeheer. Die klinkt literair mooi. Zelf zal ik die verwensing natuurlijk nooit gebruiken.”
Piet van Sterkenburg: “Zelfs zeventigers zijn tegenwoordig niet te verlegen om shit in de mond te nemen.”
Een vrouw zal toch ook niet meteen gaan vloeken over een
'jongeheer'... Het klopt toch dat vrouwen minder vloeken dan mannen?
Piet van Sterkenburg: “Vrouwen vloeken net zoveel als mannen, zeker de jongste generatie. De locatie verschilt wel. Als vrouwen een anekdote vertellen, komt er haast geen enkele vloek in voor. Als mannen aan de toog onder elkaar een mop vertellen, doen ze heel stoer. Ook op het sportveld. Bij mannen is vloeken een vorm van machogedrag. Vrouwen zijn meer ingetogen. Zij vloeken meer uit frustratie. Zeker als ze alleen zijn. In gezelschap doen ze het veel minder.”
Vloekt men tegenwoordig meer of minder dan vroeger?
Piet van Sterkenburg: “Er wordt nauwelijks minder gevloekt. Jongeren vloeken duidelijk meer dan ouderen. Toch heeft de oudere generatie de neiging om meer te gaan vloeken. Ze neemt vaker de vloeken van de jongere generatie over. Onder invloed van televisieseries en internet duiken Engelse scheldwoorden als shit, damn en fuck op. Voor 25- tot 50-jarigen behoren ze tot het gewone taalgebruik. Zelfs zeventigers zijn niet te verlegen om shit in de mond te nemen. Jong en oud vloeken dus steeds meer in het Engels.”
Vloeken Vlamingen anders dan Nederlanders?
Piet van Sterkenburg: “Vlamingen vloeken meer met fecaliën en genitaliën, terwijl Nederlanders verwijzen naar ziektes. In Vlaamse vloeken zijn uitwerpselen dominant aanwezig: kak, schijt, merde. Verwensingen als krijg het vliegend schijt en loop schijten met uw gat naar de wind komen in deze vorm niet voor in het noorden van het taalgebied. Vlamingen verwijzen bovendien naar genitaliën en erogene sectoren. Ge kunt mijn kloten kussen is de populairste verwensing in Vlaanderen. Bovendien zijn Vlamingen sterk in stapelvormen als godverdommemiljaardenondedju. Nederlanders gebruiken in hun vervloekingen allerlei ziekteverwensingen. Op dat gebied is Nederland uniek.”
“Taboewoorden hebben de grootste intimiderende en choquerende kracht. Daarom was het woord God zo populair in vloeken.”
Vloeken Nederlanders dan zo apart?
Piet van Sterkenburg: “Ziekteverwensingen komen verder alleen nog voor in het Hebreeuws. Krijg de tering is onder Nederlanders een alledaagse verwensing. Of krijg de tyfus, de aids, de kanker, de ebola, je kunt voor mij aan het gas. Vooral de jongste generatie gebruikt de ziekteverwensing vaak in de meest extreme vormen. Verouderde ziekteverwensingen als krijg de stuipen worden vervangen door ernstige actuele ziektes. De jeugd doorbreekt de laatste taboes. Het heeft er ook de schijn van dat ze op zoek zijn naar de overtreffende trap van vloeken en verwensingen: ik hoop dat je moeder snel sterft aan de kanker, krijg de knok (krijg keel-, neus- en oorkanker), zak door de plee en neem je moeder mee. Toch laat ook de Vlaamse jeugd zich niet helemaal onbetuigd: krijg de krielkespis, kruip in de chargebuis en lik het zwart af, stik in uw eigen nat … ”
Vanwaar die verruwing?
Piet van Sterkenburg: “Veel jongeren voelen zich door de hedendaagse samenleving beroofd van hun waardigheid, prestige, zelfrespect en trots. Er is qua inkomen een enorme kloof tussen de top en de basis van de maatschappelijke ladder. De basis heeft vaak geen vaste baan en dus geen vast inkomen. Deze maatschappelijke hiërarchie veroorzaakt gevoelens van minderwaardigheid, vernedering en schaamte. Er is weinig zelfrespect en een grote onverschilligheid tegenover de medemens. Dat geeft sterke prikkels tot verbaal geweld. Hiermee probeert de jeugd haar verlegenheid, onhandigheid, hulpeloosheid, haar in eigen ogen kinderlijke gedrag bij het aangaan van relaties om te vormen tot het tegenovergestelde daarvan. Veel jongeren willen serieus genomen worden en vragen aandacht. Hoe doe je dat? Vaak met verbaal geweld. Vloeken staat voor macht. Het compenseert een eentonig en uitzichtloos bestaan in een vaak gemarginaliseerd milieu.”
“Mensen zoeken tegenwoordig choquerende woorden in andere domeinen, zoals in dat van de geslachtsorganen.”
Hoe is dat verschil tussen Nederland en Vlaanderen ontstaan?
Piet van Sterkenburg: “Onder invloed van het calvinisme. In Vlaanderen speelt de godsdienst een veel geringere rol. In Nederland zorgt de calvinistische mentaliteit ervoor dat een mens bij een ziekteverwensing net dat gebruikt wat hij zelf het meeste vreest.”
Het katholicisme heeft vloeken altijd veroordeeld: Zweer niet ijdel, vloek noch spot…
Piet van Sterkenburg: “Volgens het Oude Testament is vloeken inderdaad absoluut verboden. In Nederland bestaat er een buitengewoon streng gereformeerde mentaliteit. De ‘Bond tegen het vloeken’ ziet in de vloek nog altijd de letterlijke betekenis, namelijk de naam van God ijdel gebruiken. De Bond zegt: wie vloekt, roept de verdoemenis van God over zichzelf af. Ongelovigen hebben niet het recht om christenen die het derde gebod eerbiedigen in een ongemak te brengen. Althans volgens de Bond. Hieruit volgt een hele discussie over de vrijheid van meningsuiting en het recht van beledigen. Ik ben geen aanhanger van het ideeëngoed van de Bond tegen het vloeken en ik ben het wetenschappelijk niet eens met hun interpretatie van de vloek.”
“In Vlaamse vloeken zijn uitwerpselen dominant aanwezig. Nederlanders gebruiken vaak ziekteverwensingen.”
Wat zegt de wetenschap dan over vloeken? Kan ze verklaren waarom we dat zo vaak doen?
Piet van Sterkenburg: “Een vloek is eenvoudigweg een ventiel om agressie kwijt te geraken en om ons emotioneel te ontladen. Vloeken is nu eenmaal de taal voor de primaire emoties. Een vloek is tegenwoordig een tussenwerpsel geworden. Als ik geïrriteerd ben omdat ik mijn trein heb gemist, gooi ik shit of fuck op het perron. Kinderen denken niet aan de oorspronkelijke betekenis van die woorden. In deze spontane uitingen komt bovendien je thuistaal naar boven. Als ik op mijn sterfbed zal liggen en verrekken van de pijn, zal ik vloeken in het West-Brabants: nondedju…”
Bestaan er bij het vloeken nog meer culturele verschillen?
Piet van Sterkenburg: “In de Scandinavische landen vloeken ze veel minder met woorden uit de godsdienst. Ze gebruiken er onweer, bliksem en donder als inspiratie. De natuur heeft er een grote impact. In Zuid-Europese landen als Portugal, Spanje, Griekenland en Italië gebruiken ze veelvuldig de Madonna. In Duitsland vloeken ze hoofdzakelijk met scheisse, arschloch… De Engelsen hebben het gedurig over damn. Mensen gaan steeds meer op reis en daardoor ontstaan er verschuivingen. Hele hordes gaan met vakantie naar Curaçao bijvoorbeeld. De taal zit er onder Spaanse invloed. Wie thuis in de kroeg wil laten horen dat hij een man van de wereld is, haalt uit met coño.”
Waar komt het vloeken vandaan?
Piet van Sterkenburg: “De vloek is oorspronkelijk een toverwoord, een magische formule. Het was een machtsmiddel van mensen met een magische kracht, zoals priesters, tovenaars en magi�rs. Ze konden bijvoorbeeld in de Romeinse tijd de vijand naar de goden van de onderwereld vervloeken. Binnen onze cultuur moet je de oorsprong gaan zoeken bij het werkwoord zweren en het gerecht. Een getuige of beschuldigde kon de garantie van God inroepen door in Gods naam te zweren of bij God zelf. De beklaagde vraagt God garant te staan voor zijn goede trouw. Hij stelt zich zelfs bloot aan de goddelijke woede in geval van een meineed, zoals geformuleerd in de moeder van alle vloeken God verdoeme mij als ik de waarheid niet spreek.”
Maar tegenwoordig verwijzen we dus steeds minder naar godsdienst in ons vloekgedrag.
Piet van Sterkenburg: “Eigenlijk moeten we de definitie van vloeken bijstellen. In de huidige cultuur van toenemend ongeloof wordt vloeken als begrip steeds leger. Wij koppelen er nu een nieuwe betekenis aan. Het is een woord dat heftige of minder heftige emoties met een bepaalde intensiteit uitdrukt en dat vaak het karakter aanneemt van een uitroep, tussenwerpsel of stopwoord. Krijg de piktyfus hoef je dus niet letterlijk meer te nemen.”
Taalschrift: “Algemeen verwijzen we dus steeds minder naar godsdienst in ons vloekgedrag?”
Piet van Sterkenburg: “Onze samenleving ontkerstent. De vertrouwde christelijke God van Nederland en Vlaanderen verdwijnt uit beeld. Het aantal mensen dat gelooft in de God van de bijbel kalft af. De gelovige meerderheid van de jaren dertig is tegenwoordig veranderd in een minderheid.”
-----
» Kadertekst 1: Vlamingen vloeken anders dan Nederlanders
De top zeven van gebruikte vloeken in Vlaanderen en Nederland, in procenten:
| |
Vlaanderen
| |
|---|
| 1. | godverdomme | 63% |
| 2. | shit | 42% |
| 3. | verdomme | 41% |
| 4. | dju | 38% |
| 5. | godver | 37% |
| 6. | fuck | 34% |
| 7. | miljaar | 28% | |
|
| |
Nederland
| |
|---|
| 1. | shit | 75% |
| 2. | kut | 56% |
| 3. | jezus | 54% |
| 4. | fuck | 42% |
| 5. | godver | 41% |
| 6. | godverdomme | 41% |
| 7. | verdomme | 36% | |
|
| |
Nederland en
Vlaanderen samen | |
|---|
| 1. | shit | 78% |
| 2. | godverdomme | 52% |
| 3. | fuck | 48% |
| 4. | kut | 40% |
| 5. | verdomme | 39% |
| 6. | godver | 39% |
| 7. | jezus | 36% |
| 8. | merde | 32% |
| 9. | bullshit | 25% |
| 10. | damn | 23% | |
Volgens prof. dr. Piet van Sterkenburg verschijnt de ‘profane’ (= wereldlijke, niet-kerkelijke) vloek shit pas na 1968 in Nederland. De ‘godsdienstige’ vloek godverdomme is dan al overvleugeld.
De enquête van 2007 (zie kadertekst 3) bevestigt de verdere opmars van de ‘profane’ vloek (zoals kut, klote, fuck). Van de ‘godsdienstige’ vloek blijven in beide delen van het taalgebied de volgende over: godverdomme, verdomme, godver, jezus, dju, miljaar en nondedju.
(Uit ‘Vloeken is niet meer wat het geweest is’, een lezing van prof. dr. Piet van Sterkenburg op de Vrije Universiteit Brussel - 26 februari 2008)
» Kadertekst 2: Negentien redenen om eens goed te vloeken
We vloeken vooral uit ergernis, woede, machteloosheid of pijn. Maar soms ook om te kwetsen of te bluffen. De negentien meest genoemde redenen om te vloeken:
| |
Waarom vloeken we? | |
|---|
| 1. | uit ergernis | 67% |
| 2. | uit woede | 61% |
| 3. | uit boosheid | 56% |
| 4. | uit machteloosheid | 47% |
| 5. | wegens pijn | 46% |
| 6. | uit verontwaardiging | 41% |
| 7. | uit teleurstelling | 37% |
| 8. | in drift | 34% |
| 9. | uit razernij | 26% |
| 10. | uit wanhoop | 24% |
| 11. | uit afschuw | 20% |
| 12. | uit haat | 18% |
| 13. | uit bewondering | 18% |
| 14. | uit wraak | 10% |
| 15. | uit droefenis | 9% |
| 16. | om te choqueren | 9% |
| 17. | om andere redenen | 9% |
| 18. | om te kwetsen | 8% |
| 19. | om te bluffen | 5% |
(Uit ‘Vloeken is niet meer wat het geweest is’, een lezing van prof. dr. Piet van Sterkenburg op de Vrije Universiteit Brussel - 26 februari 2008)
» Kadertekst 3: Duizend vloekende Vlamingen en Nederlanders
“Vloeken is niet meer wat het geweest is”, zegt prof. dr. Piet van Sterkenburg. “Dat we niet meer zo veel naar God of Jezus verwijzen, komt doordat godsdienst en kerkelijke figuren een steeds minder belangrijke rol spelen in ons leven. Onze samenleving ontkerstent. Je vloekt om te choqueren. Vandaag choqueer je nog maar weinig mensen door af te geven op de godsdienst. Het enige courant gebruikte vloekwoord dat naar godsdienst verwijst is godverdomme.”
De lexicoloog, prof. dr. Piet van Sterkenburg (66), is verbonden aan de Rijksuniversiteit Leiden. Tot vorig jaar was hij algemeen directeur van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (Leiden). Hij is onder andere hoofdredacteur van diverse Van Dale woordenboeken en secretaris-generaal van de Internationale Linguïstenvereniging (CIPL). Hij was ook lid van de Werkgroep Spelling en van de taaladviescommissie van de Nederlandse Taalunie.
Vorig jaar ondervroeg hij 1000 Vlamingen en Nederlanders naar hun vloekgedrag. In 1998 publiceerde hij al het standaardwerk ‘Vloeken’. Vorige maand verscheen bij uitgeverij Scriptum ‘Krachttermen’ over vloeken, vervloekingen, scheldwoorden, beledigingen, verwensingen, bijnamen enz.
-----
Literatuur
» P.G.J. van Sterkenburg. Vloeken : een cultuurbepaalde reactie op woede, irritatie en frustratie. Den Haag (SDU Uitgevers), 2001, 2e sterk gewijzigde druk, 715 p. ISBN 90-12-09026-1 geb. (1e druk 1997).
» P.G.J. van Sterkenburg. "Veranderingen in de Lexicale Onderwereld: Vloeken"; artikel in het Liber Amicorum van prof. dr. Jan van Bakel uit 1992: http://www.di.unito.it/~bakel/jan/public_html/liber/sterkenb.htm.
» Afscheidsrede "Woorden van en voor emotie". Rede uitgesproken door prof. dr. P.G.J. van Sterkenburg bij zijn afscheid als hoogleraar in de Lexicologie aan de Universiteit Leiden op vrijdag 26 januari 2007 (in pdf-formaat):
https://openaccess.leidenuniv.nl/dspace/bitstream/1887/12304/1/afscheidsrede_van_sterkenburg%5B1%5D.pdf.
» Een overzicht van plm. 130 publicaties (waarvan een klein gedeelte over vloeken) van P.G.J. van Sterkenburg is te vinden op de site van de BNTL: http://www.bntl.nl/bntl/?wicket:interface=:13:1:::
.
-----
Links
» Artikel "Vloeken is niet meer wat het geweest is" in www.deredactie.be van 23 februari 2008 (incl. geluidsfragmenten en een video-interview met prof. Van Sterkenburg): http://www.deredactie.be/cm/de.redactie/binnenland/1.259162.
» Persbericht "Vloeken is niet meer wat het geweest is" van de Vrije Universiteit Brussel van 8 februari 2008:
http://www.vub.ac.be/infovoor/journalisten/persberichten/2008/08022008.html.
» Artikel "'Shit' verbant God en Jezus (bijna) uit de woordenschat van de vloeker" in De Morgen van 26 februari 2008:
http://www.demorgen.be/dm/nl/994/Weirdo/article/detail/185434/2008/02/26/ Shit-verbant-God-en-Jezus-bijna-uit-de-woordenschat-van-de-vloeker.dhtml.
» Artikel "Vloekende mens vindt alles maar shit en fuck" in www.nu.nl van 20 februari 2008 in www.nu.nl: http://www.nu.nl/news/1443882/91/Vloekende_mens_vindt_alles_maar_shit_en_fuck.html.
