Vlaanderen schuift op naar Nederland

Tekst: Ludo Permentier. Foto's: Herman Ricour; fotobank - 29/05/04

Nederlanders houden hun gordijnen open, Vlamingen doen ze dicht. Vlamingen zijn Belgischer dan ze denken en hebben een ander tijdsbesef dan Nederlanders. En waarom bevallen Nederlandse vrouwen veel meer thuis dan Vlaamse? Ludo Permentier zoekt de cultuurverschillen tussen Nederland en Vlaanderen. Samen met prof. Marinel Gerritsen en prof. Marie-Thérèse Claes botst hij op een kloof. Hoe breed die is?

Waarom tutoyeren Nederlanders elkaar gemakkelijker dan Vlamingen? Waarom worden lesgevers in Vlaanderen veel minder onderbroken door hun leerlingen dan in Nederland? Nergens ter wereld zijn de cultuurverschillen tussen twee aangrenzende volkeren die dezelfde taal spreken zo groot als die tussen Nederland en Vlaanderen. Dat stelt cultuursocioloog Geert Hofstede al vast in 1980. Marinel Gerritsen (Nijmegen) en Marie-Thérèse Claes (Brussel/Louvain la Neuve), beiden hoogleraren in de Interculturele Bedrijfscommunicatie, meten die verschillen geregeld op. Hun onderzoek leidt tot controversiële conclusies. Onder meer dat Vlamingen veel meer vastzitten in de Belgische cultuur dan velen zouden willen. Dat ze een ander tijdsbesef hebben dan Nederlanders. Dat Nederlanders stilaan masculiener worden, hoewel Vlaanderen zich nog een stuk mannelijker gedraagt.

Individualist

Hoe je de verschillen meet tussen Vlamingen en Nederlanders? Gerritsen en Claes gebruiken daarvoor een geactualiseerde en verbeterde versie van de vragenlijst die Hofstede op het eind van de jaren zestig gebruikte in 67 landen. Toen liet hij ruim 100 000 werknemers van computerfabrikant IBM 180 vragen beantwoorden over hun waarden en hun werk. De antwoorden herleidde hij tot verschillen in slechts vier basiswaarden. Daarmee kon hij een tamelijk precies beeld geven van wat een cultuur onderscheidt van andere culturen. Hofstede noemt die basiswaarden de vier 'dimensies'. Het zijn: Machtsafstand � Onzekerheidsvermijding � Masculiniteit/Femininiteit � Individualisme.

Bedrijfsleider

Hoezeer kunnen volkeren van elkaar verschillen als ze dezelfde taal spreken? Vooral in dat soort cultuurverschillen, zoals het Nederlandse tegenover het Vlaamse (of Nederlandstalig Belgische), zijn Gerritsen en Claes geïnteresseerd. Dan krijg je immers van de culturele verschillen een beeld dat niet door taalverschillen wordt versterkt of vervormd. Ze doen nu al enkele jaren een vergelijkbaar onderzoek, onder meer bij hun studenten. Aan de vier dimensies van Hofstede hebben ze er elf toegevoegd. Ze meten bijvoorbeeld ook Particularisme versus Universalisme, Neutraliteit versus Emotionaliteit, Prestatie tegenover Toeschrijving. "En het komt elke keer uit!", zegt Gerritsen kordaat: Vlamingen scoren hoger voor Machtsafstand, Onzekerheidsvermijding, Particularisme en Masculiniteit. Merkwaardig is dat deze verschillen zowel blijken als je studenten ondervraagt, of werknemers in een groot bedrijf, of bedrijfsleiders. En dat ze jaar na jaar worden geregistreerd.

Tutoyeren

Je hoeft geen wetenschapper te zijn om te merken dat Nederlanders en Vlamingen van elkaar verschillen. Het zit in alledaagse dingen. Waarom tutoyeren Nederlanders makkelijker dan Vlamingen? Waarom onderbreken Vlaamse leerlingen hun leerkrachten veel minder dan Nederlandse? Waarom is de sfeer in een ondernemingsraad boven en onder de landsgrens zo verschillend? Dat heeft allemaal te maken met het gevoel voor hiërarchie. Dat is in Vlaanderen meetbaar groter dan in Nederland, legt Claes uit. En dat meet je met de dimensie Machtsafstand.

Verdacht

Aan de stijl van vergaderingen zie je of een cultuur mannelijk of vrouwelijk is. Natuurlijk speelt in de dimensie Masculiniteit versus Femininiteit ook het geslacht van het individu een rol. In een masculiene cultuur als de Britse zijn vrouwen altijd feminiener dan mannen, maar de Britse vrouwen zijn altijd masculiener dan vrouwen uit een feminiene cultuur, zoals de Zweedse of de Nederlandse. Gerritsen: "In een masculiene wereld komt het erop aan dat de beste beslissing wordt genomen. In een feminiene is het belangrijk dat er een consensus wordt bereikt. Ieder moet zijn zegje hebben gehad. En dat is in Nederland veel meer het geval dan in Vlaanderen. Je werkt om te leven in Nederland. In Vlaanderen leef je om te werken. Daar mag je niet lui zijn, je moet bezig blijven. Toen ik aan Marie-Thérèse vroeg of ze tijdens een bezoek aan een Duitse universiteit zin had om een middagje te gaan winkelen, schrok ze van het voorstel. In Vlaanderen is dat ondenkbaar op een werkdag. Of vroeger van kantoor weggaan omdat je de kinderen van de crèche moet halen: heel gewoon in Nederland, maar in Vlaanderen bijna verdacht. Er is veel meer stress in België dan in Nederland."
Met de femininiteit spoort ook het grote succes dat solidariteitsacties vaak hebben in Nederland, ondanks de spreekwoordelijke zuinigheid. Maar je herkent het ook in de grotere sociale controle. Claes: "In Nederland weten de familie en de buren altijd precies wat je doet. Ze komen langs, ze kijken binnen." Gerritsen: "Daarom zijn de gordijnen open." Claes, lachend: "Dat is heel calvinistisch, eigenlijk. Katholieken moeten meer te verbergen hebben."

Antibiotica

Waarom lusten Vlamingen liever een bakje frieten dan een Chinese loempia? Waarom bevallen Nederlandse vrouwen liever thuis dan in de professionele omgeving van een kraamkliniek? Hier speelt de dimensie Onzekerheidsvermijding: hoe je omgaat met dingen die onbekend zijn. Claes: "Wat de Belg niet kent, dat eet hij niet." Hij is bang van het onbekende en van vreemdelingen. Hij spaart meer, gebruikt meer antibiotica en krijgt kinderen in het ziekenhuis. Thuis bevallen wordt in België gezien als een groot risico. Ze kent een Brits echtpaar dat in Tervuren woont, en waarvan het kind thuis geboren is. Dat is een unicum in die gemeente. "De enige echte Tervurenaar is nu een Brit!"

Vliegtuig

Nederlanders plannen beter en tonen zich gemiddeld relaxer en cooler dan Vlamingen. Alweer een cultuurverschil? Gerritsen: "Je kunt zelfs zeggen dat hun tijdsbesef anders is. Nederlanders zijn monochroon ingesteld: ze houden zich eerst met A bezig, daarna met B. Belgen denken meer polychroon: A en B tegelijk; ze improviseren en laten enige chaos toe. Het voordeel is dat ze flexibeler zijn." Ze had een collega die in Zaventem een vliegtuig moest nemen en die uit veiligheid twee uur te vroeg bij de incheckbalie stond. Tot verbijstering van de reiziger stelde de bediende van de maatschappij voor een vliegtuig vroeger te nemen, want dat was nog niet vertrokken. Volkomen ondenkbaar in het planmatige Nederland, zegt Gerritsen.

Presteren

De meeste onderzoeken tonen aan dat Nederlanders individualistischer zijn dan Vlamingen, maar er is ook onderzoek dat dit tegenspreekt. Individualisme versus Collectivisme is daarmee het enige meetpunt van de dimensies van Hofstede dat een wat onduidelijk beeld geeft. In elk geval vallen de verschillen tussen Nederlanders en Vlamingen hier minder op dan in de andere dimensies. De twee landen behoren tot het rijke Westen, dat in zijn geheel individualistisch ingesteld is. In een individualistische cultuur telt vooral wat je presteert; in een collectivistische is het belangrijk dat je tot de juiste groep behoort.

Belgische cultuur

Denken Vlamingen dat ze cultureel beter bij Nederland passen dan bij Wallonië? Volgens Claes is dat niet zo: "Onze enquêtes tonen aan dat de afstand naar Wallonië korter is. Er bestaat dus wel degelijk een Belgische cultuur. Die is meer Romaans dan Germaans, ook bij de Vlamingen. We zien wel dat Vlaanderen stilaan meer Germaans wordt, dus opschuift in de richting van Nederland. Minder hiërarchisch, meer feminien. Maar de Franstalige Belgen volgen dezelfde beweging."

Piramide

Hebben we het nu over de cultuur van Vlamingen en Nederlanders, of over hun karakter? Gerritsen: "Over cultuur! Karakter is gedeeltelijk aangeboren en gedeeltelijk aangeleerd. Dat is dus persoonlijk. Cultuur is aangeleerd en het is een kenmerk van de groep."
Claes: "We zien dat als een piramide. De basis is breed, en dat is het universele menselijke niveau: we bewegen allemaal, we eten, we leven in familieverband. Daarboven hebben we de manier waarop we dat doen: hoe bewegen we, wat eten we, hoe gaan we om met onze familie? Dat verschilt van groep tot groep. In de ene groep geef je een hand als je iemand ontmoet, in de andere groep maak je een kleine buiging. Dat is de cultuur. Dat is ook wat mensen opmerken als ze in een andere cultuur terechtkomen. Dat Nederlanders melk drinken bij het middagmaal, bijvoorbeeld. Dat vindt een Vlaming vreemd. En de top van de piramide is het individu, met zijn karakter, zijn persoonlijkheid. Zo'n individu voelt zich misschien niet zo lekker in zijn cultuur. Dat kan best."

Palestina

Van zuiderse volkeren, zoals Italianen en Spanjaarden, zeggen we gauw dat ze opvliegend zijn. Maar is dat inderdaad zo typisch zuiders? Gerritsen: "Dat heeft met het al dan niet tonen van emoties te maken. Of je gewend bent om je gevoelens te uiten en of dat toegestaan wordt, is cultureel bepaald. Zuiderlingen staan daar heel anders tegenover dan wij. Er is een recente uitspraak van een Italiaanse rechter die oordeelde dat het niet verboden is je vrouw te slaan, als dat een uiting van hevige emotie is en als het niet systematisch gebeurt. Dat is hier ondenkbaar."
Claes: "Iedereen heeft emoties, en waarschijnlijk voelen we allemaal hetzelfde. Maar of je die emoties mag tonen of niet, hangt af van de cultuur waarin je leeft. Wij proberen bijvoorbeeld op een begrafenis ons verdriet te verbergen. Dat is heel Germaans. Maar kijk naar een begrafenis in Palestina: die mensen huilen, schreeuwen en trekken zich de haren letterlijk uit het hoofd. In Afrika dansen mensen dan weer meer om hun verdriet te verwerken."
Gerritsen: "Dat is aangeleerd. Die mensen hebben dat altijd zo gezien van anderen."

Paus

Hoe komt het dan dat Vlamingen en Nederlanders een verschillende cultuur hebben? Gerritsen: "Het antwoord is heel speculatief. Het zou kunnen komen door de geschiedenis. Vlamingen hebben langer onder de Spaanse onderdrukking geleefd. Toen de elite na de Val van Antwerpen in 1585 naar Amsterdam was vertrokken, bleef alleen achter wie geen geld had. Die mensen leefden constant in angst. En daar zie je vandaag nog sporen van in onze enqu�tes. Vlaanderen scoort altijd aan de Romaanse kant als het gaat om het vermijden van onzekerheid."

Claes: "Het gaat volgens mij nog een eind verder terug in de geschiedenis. En wel tot de Romeinse tijd en de Germaanse volksverhuizingen. De Romeinse cultuur was hiërarchisch en gecentraliseerd, met één wet, die voor iedereen dezelfde was, en in Rome werd gedicteerd. Terwijl de Germaanse stammen gedecentraliseerd waren. Elke stam had daar een andere chef en een andere wet. En dat verschil zie je nog tussen België en Nederland. Bijvoorbeeld ook in hun geloof: het rooms-katholieke geloof is gecentraliseerd, het protestantse heeft geen boodschap aan een paus of een strenge hiërarchie."
Gerritsen: "Maar ook de instituties hebben natuurlijk hun effect gehad. De Romeinse overheersing kwam tot aan de Rijn. Je zou dus verwachten dat de bevolking in de huidige provincie Noord-Brabant cultureel meer zou aansluiten bij België dan bij Nederland. Maar dat is niet zo. De overheid bepaalt hoe onderwijs gegeven wordt, hoe de maatschappij georganiseerd is. Dat heeft eeuwenlang zijn stempel gedrukt op die streek, die nu duidelijk Nederlands scoort in onze enquêtes."

Volgende maand in Taalschrift:

Lees in de volgende Taalschrift het tweede deel van deze reportage: "De Nederlander praat, de Vlaming luistert". Online vanaf 29 juni 2004.

- - - - - - - - - - - - - - - - -

» (Kadertekst 1:) De vier basiswaarden van een werknemer

» (Kadertekst 2:) Tafelmanieren op de piramide

Literatuur:

Marie-Thérèse Claes en Marinel Gerritsen schreven samen 'Culturele waarden en communicatie in internationaal perspectief' (25 euro; ISBN 9062833047). Het boek bevat niet alleen de theorie, maar ook veel voorbeelden, cijfergegevens en zelfs oefeningen. De sleutels daarvan, met extra ondersteuningspagina's, zijn te vinden op de website van Uitgeverij Coutinho - Slochterenlaan 7 - Postbus 333 - 1400 AH BUSSUM - Nederland - tel. + 31 (0) 35 694 99 91 - fax +31 (0)35 694 71 65 - info@coutinho.nl - www.coutinho.nl.