Luisterboek verovert de boekenplank

Tekst en foto�s: Mieke Zijlmans - 4/04/07

Het luisterboek is in opkomst. In de Verenigde Staten en Duitsland zijn voorgelezen boeken op band en cd al lange tijd volstrekt normaal. Bij ons was het grote succes van de gesproken ‘Harry Potter’ zes jaar geleden nog een echte verrassing, maar tegenwoordig publiceren steeds meer uitgevers Nederlandstalige teksten op cd. Hoe groot is het aandeel van het luisterboek, en is het een serieuze concurrent voor de papieren roman? Taalschrift zoekt het antwoord bij de bron.

Naast de voordeur prijkt een ouderwetse vitrine met vergeelde nostalgische kinderboeken, geflankeerd door een prentbriefkaartenstaander met nieuwerwetse luisterboeken. In de Amsterdamse bedrijfsruimte van uitgeverij Rubinstein staan de oude en de nieuwe manier van boeken verkopen zusterlijk naast elkaar. Op één hoog, in een vergaderruimte, bevindt zich een meterslange boekenkast: luisterboeken en allerhande merchandising voor luisterboeken. Bekers, popjes, plaatjes. Een blik op die kast en in de catalogus van nieuwe titels maakt duidelijk dat het gesproken boek bezig is aan een onstuitbare opmars.

Lange afstanden

Wat is een luisterboek? Heel eenvoudig: een opname, tegenwoordig doorgaans op cd, van een boek dat wordt voorgelezen. Vandaag de dag is dat geen kinderboek, maar liever een roman, een tekst voor volwassenen. Het luisterboek is in Nederland een relatief nieuw fenomeen. De eerste ‘Week van het luisterboek’ was in november 2005, de tweede een jaar later. In buitenlanden zoals Duitsland en de Verenigde Staten is het allang een gangbare manier van teksten consumeren. In de Verenigde Staten bestaat naar schatting acht tot tien procent van de boekenmarkt uit audioboeken. Nederlandse uitgevers verklaren dat buitenlandse succes mede uit het feit dat de afstanden er groot zijn: wanneer je van de ene Amerikaanse staat naar de andere moet rijden, heb je geen tijd om te lezen, maar des te meer om te luisteren. In Nederland begint het gesproken boek pas sinds een paar jaar aan te slaan. Vermoedelijk doordat mensen in toenemende mate geneigd zijn meerdere dingen tegelijk te doen. ‘Luisterlezen’ gaat goed samen met handwerk in huis.

Duim

Wie op zoek gaat naar geschiedenis en voortgang van het Nederlandse luisterboek komt onvermijdelijk terecht bij Maurits Rubinstein. In de boekenwinkels in Nederland en Vlaanderen zijn het vooral zijn cd’s die de schappen domineren. Het woord dat langzamerhand iedereen kent komt ook uit zijn dikke duim: ‘luisterboek’. Rubinstein ontvangt gasten graag samen met zijn uitgever: Dik Broekman. Hijzelf, zegt Rubinstein, is geen uitgever. Hij is meer de ‘initiatiefnemer’. Zodra het aankomt op concrete getallen, op de hoogte van oplages, op verkoopcijfers, laat hij liever Broekman aan het woord.

Proefkonijn

Terwijl het luisterboek over de grens al een geschiedenis van een eeuw kent, werd in Nederland pas zo’n twintig jaar geleden de eerste serieuze literaire tekst opgenomen. Dan hebben we het niet over de sprookjes van Grimm en ook niet over de avonturen van Jip & Janneke, want kinderverhalen waren wel allang te beluisteren. En we bedoelen ook niet boeken die ten behoeve van gehandicapten zijn opgenomen. Het eerste project van Maurits Rubinstein was een speels bedoelde, maar ook serieuze opname van zijn tante Renate, die haar boek "Nee heb je’’ voordraagt. Bedoeld voor de volwassen luisteraar die prima in staat is zelf een boek te lezen, maar er desondanks liever naar luistert. In het geval van proefkonijn Renate Rubinstein was de meerwaarde voor die luisteraar uiteraard dat de auteur zelf haar tekst uitsprak.

Komrij en Verhulst

Daarmee was meteen een geheim wapen ontdekt dat tot op de dag van heden succesvol wordt toegepast in de wereld van het gesproken boek: de voorlezende schrijver. We kunnen inmiddels iedereen van Gerrit Komrij en Remco Campert tot Geert van Istendael en Dimitri Verhulst eigen werk horen voordragen. In geval van vertaald werk of  hakkelende schrijvers, nemen acteurs vaak de honneurs waar. Het is geen verrassing dat Rubinstein tot nu toe de succesvolste uitgeverij is op dit gebied: die heeft deze techniek vooralsnog het verst geprofessionaliseerd, van opnamestudio tot gebruikte voorleestemmen, en van stemtests tot zorgvuldige eindmontage.

Tolkien

Ondertussen hebben veel boekhandels meerdere rekken met luisterboeken staan. Vaak met per uitgeverij een eigen kast. Daardoor valt op dat tegenwoordig veel gerenommeerde uitgeverijen een fondsje luisterboeken hebben. Rubinstein produceert een indrukwekkend aanbod van auteurs: onder anderen Marga Minco, Nicolaas Matsier, Margriet de Moor, Geert van Istendael, Adriaan van Dis, Herman Koch, Heleen van Royen, Saskia Noort, Nelleke Noordervliet, Arthur Japin, Jan Siebelink, Oek de Jong, Gerrit Komrij, Rudy Kousbroek, Yvonne Keuls. En dan  hebben we het dus niet eens over J.K. Rawling en 16 cd’s tellende pakketten met de boeken van Tolkien erop.

Luisterpocket

Bij De Bezige Bij zitten als vanouds auteurs zoals Remco Campert en Jan Wolkers. Contact biedt onder anderen Dimitri Verhulst, Renate Dorrestein en P.F. Thomèse. Atheneum-Polak & Van Gennep leggen op cd hun kracht waar die ook is op papier: de ‘Odysseia’ van Homeros, voorgelezen door acteur Ton Lutz. Sommige uitgeverijen komen met een eigen term voor voorgelezen boeken. Rainbow, bekend van de goedkope papieren versies van klassieke en moderne verkoopsuccessen, houdt er ‘luisterpockets’ op na.

Sherlock Holmes

Opvallend is het luisteraanbod van de relatief kleine uitgeverij Cossee, die zelf spreekt van ‘luisterlezen’. De cd’s zitten niet in lange kartonnen hoezen, maar in kleine plastic cd-doosjes, van het soort waarin ook muziek-cd’s zitten. Uitgever Eva Cossee neemt het medium uiterst serieus, omdat haar partner van oorsprong Duits is. Hij heeft haar geattendeerd op het succes van dit product in zijn geboorteland. Cossee legt zich onder andere toe op klassieke literaire teksten, met schrijvers als Couperus, Nescio, Tsjechov en de geestelijke vader van Sherlock Holmes, Arthur Conan Doyle.

Hondje

Vanwaar deze selectie van klassieken? "Onze uitgangspunt is: alles wat u altijd al wilde lezen in de wereldliteratuur, maar waar u nooit de tijd voor had’’, aldus luisterlees-specialist Claudia van der Werf  bij Cossee. "Die tekst wordt nu bereikbaar voor mensen die er nog steeds niet aan toekomen hem te lezen, maar wel de tijd hebben om ernaar te luisteren.’’ Maar we publiceren geen heel dikke luisterboeken, zoals `Oorlog en vrede’ "Een op zestien cd’s uitgegeven luisterboek lijkt mij niet aantrekkelijk en misschien zelfs ontmoedigend. We nemen de integrale, onverkorte versie op, maar wel van teksten die passen op een, hooguit twee cd’s. Zoals ‘De dame met het hondje’ van Tsjechov’.’’ Bij Cossee loopt dit product goed: "Luisterlezen heeft bij ons een groeiend aandeel, het gaat richting de tien procent van de omzet.’’

Harry Potter

Als alle uitgevers proberen een graantje mee te pikken, betekent dat dan dat de luistermarkt ondertussen enorm groot is? Zijn er al zoveel opgenomen boeken dat de solide positie van het papieren boek erdoor wordt aangetast? Maurits Rubinstein wuift die suggestie onmiddellijk weg. "Noem maar eens wat: als van Harry Potter deel 1 achthonderdduizend papieren exemplaren worden verkocht, dan verkopen wij van datzelfde deel achtduizend luisterboeken.’’ Dat, vult uitgever Dik Broekman aan, is sowieso het aandeel van luisterboeken op de totale markt: "1, hooguit  2 procent! En wij zijn verreweg de grootste producent van luisterboeken in Nederland.’’

Dik Broekman: "Harry Potter was een eyeopener, opeens bleek er in Nederland een publiek te zijn voor luisterboeken. Dat publiek vind je door alle lagen van de bevolking en door alle leeftijden heen. Er is wel een duidelijke piek in de verkoop merkbaar tegen de vakantietijd. Blijkbaar nemen mensen luisterboeken graag mee in de auto. Onze productie neemt sinds dat eerste deel Harry Potter gestaag toe. In 2006 maakten we 1,5 miljoen schijfjes; en de meeste boeken bestaan bij ons uit meerdere cd’s.’’ Dat aantal staat in geen verhouding tot de productie van papieren boeken.

In de auto

Zal het luisterboek het papieren boek vervangen, waardoor mensen zelf niet meer zullen lezen? Rubinstein: "Welnee, natuurlijk niet. Je zegt toch ook niet: je moet een kind niet voorlezen, want dan leest het zelf niet meer. Voorgelezen worden moet je zien als een hoogtepunt. Daarin verschillen volwassenen niet van kinderen. Het effect is volgens mij niet dat mensen minder zullen lezen, integendeel. Luisterend lezen brengt hen op het idee zelf te gaan lezen.

"Zoals je kinderen liefde voor boeken kunt bijbrengen door hen voor te lezen, zo kun je volwassenen ook stimuleren tot zelf lezen door te luisteren naar een boek. Al is het maar doordat er naar verhouding maar weinig boeken zijn die op cd staan. Kijk, en naar een boek luisteren, dat doen volwassenen vaak in de auto of als ze in huis iets anders aan het doen zijn. Op momenten dat zelf lezen helemaal niet aan de orde is.’’

Duur

Zijn luisterboeken eigenlijk duur? Kunnen ze in dat opzicht concurreren met papieren boeken? Rubinstein: "Bij ons kost een cd een tientje. Twee cd’s kosten 12, 95 euro, drie cd’s 14,95 euro, vier cd’s 16,95 euro en ga zo maar door.’’ Dat is best duur, toch? "Een muziek-cd kost ook vijftien à 20 euro. Daarmee vergeleken valt de prijs van een luisterboek erg mee.’’

Cassettebandjes

Als Nederlandse uitgevers zo actief zijn op dit gebied, zijn er dan ook Vlaamse collega’s die aan de markt timmeren? Merkwaardig genoeg valt dat tegen. Een uitgever zoals Lannoo beperkt zich tot kinderboeken. Er is een speciale stichting die literaire opnames maakt, maar die zijn bedoeld voor mensen met een handicap, voor wie een papieren boek lezen moeilijk of onmogelijk is. In Brusselse boekhandels staan vooral de cd’s van Rubinstein, plus wat speciale uitgaven die dagblad De Gazet van Antwerpen heeft gemaakt. Vooralsnog is het luisterboek niet erg populair in de Belgische hoofdstad. De Hoofdstedelijke Openbare Bibliotheek in Brussel bevat ver weg in de kelder een paar plankjes luisterboeken. Daar staan Engelse, Duitse en zowaar een stel oude cassettebandjes met gesproken boeken erop. Hedendaagse luister-cd’s nemen in die bibliotheek een halve plank in beslag, en dan staat er nog vooral veel Harry Potter.

Geheime wapen

Leeft de gesproken literatuur dan niet in Vlaanderen? Jawel, meldt Dorian van der Brempt. Hij is sinds 1 oktober 2006 directeur van deBuren, het Vlaams-Nederlandse cultuurcentrum in Brussel. In Amsterdam zit Rubinstein met zijn uitgeverij op het Prinseneiland in een antiek sober pakhuis. In Brussel is deBuren gehuisvest in een joyeus traditioneel pand, op geringe loopafstand van het centraal station. De markt voor gesproken Nederlandse literatuur is te klein voor Vlaamse uitgevers om te willen of kunnen concurreren met de Nederlandse collega’s, aldus Van der Brempt. Maar Vlaanderen heeft op het gebied van gesproken literatuur zijn eigen geheime wapen.

War of the Worlds

En wat is dat speciale Vlaamse initiatief dan? Dorian van der Brempt is er maar wat trots op: in samenwerking met deBuren zendt culturele radiozender Klara zogenoemde radioboeken uit. Dorian van der Brempt: "Het radioboek is een ei van mij dat is gegroeid. Het idee is ontstaan tijdens een brainstorming in het gebouw van de VRT, over de ruimte voor cultuur bij de publieke omroep. Dat ging mij allemaal iets te veel en te automatisch over televisie. Ik zei toen: ik wil iets met radio doen; Orson Welles en zijn ‘War of the Worlds’ indachtig. Die magie zoek ik. Het moet iets speciaals zijn, we willen een uniek moment maken. Zo is het idee ontstaan aan auteurs te vragen speciaal voor de radio een verhaal te schrijven dat 25 minuten tot een half uur duurt, wanneer ze het zelf voorlezen.’’

Verfblik

"Dat verhaal wordt eerst opgenomen zonder publiek, bij deBuren. Zo ontstaat een versie die nuttig kan zijn om het eindresultaat te kunnen monteren. Vervolgens lezen ze hun verhaal voor met publiek erbij. Die opname wordt uitgezonden. Na het voorlezen verdwijnt de papieren versie `voor altijd’ in een verfblik: die is daarmee weg, niet meer beschikbaar, wat ons betreft. De bedoeling is namelijk dat er iets unieks ontstaat: een verhaal dat alleen is te beluisteren, en dat niet in druk bestaat. Het is dus geen papieren boek, het is een radioboek.’’

Podcast

En werkt dit idee, in de praktijk? "Natuurlijk! We hebben in 2006 al zeventien auteurs in huis gehad.’’ Dorian van der Brempt noemt een hele reeks namen op: Hella Haasse, Oscar van den Boogaard, Stefan Hertmans, Désanne van Brederode, Wanda Reisel, Tommy Wieringa, Anne Vegter enzovoort.

"De radioboeken die als podcast op internet staan, zijn al 54 000 keer gedownload. Daarmee is dit idee inderdaad een groot succes.’’ Radioboeken worden uitgezonden op zaterdagavond tussen 19 en 20 uur op radiozender Klara. Bovendien verwacht Dorian van der Brempt dat radioboeken de luisteraars inderdaad nader tot de literatuur zullen brengen: "Als je naar het verhaal van Dimitri Verhulst luistert, krijg je zin om iets van hem te lezen ook al kende je zijn werk voordien niet. ’’

"Het radioboek is geen doel op zich, maar eigenlijk een gimmick: een gesproken boek als manier om mensen zelf aan het lezen te krijgen. Hoe we dat voor elkaar krijgen doet er minder toe dan dat we het voor elkaar krijgen.

-----

Links
» Radioboeken zijn gratis te beluisteren via www.radioboeken.be.
» www.boekencast.be: van deze Vlaamse site zijn voorgelezen gedichten van auteurs als Erwin Mortier, Joke van Leeuwen en Bart Moeyaert gratis te downloaden.
» Informatie over de Vlaams-Nederlandse alliantie deBuren is te vinden op: www.deburen.eu
» Interview met Maurits Rubinstein in het radioprogramma Kunststof, op 20 juli 2005: http://cgi.omroep.nl/cgi-bin/streams?/radio1/nps/kunststof/20050720.ra?start=00:20

-----

» Kaderstuk: Afgeluisterd: Dorian van der Brempt

Dorian van der Brempt is sinds 1 oktober 2006 de nieuwe directeur van deBuren in Brussel. Als tweetalige Belg en met een topzware culturele loopbaan achter de rug, is Van der Brempt de aangewezen persoon voor deze positie.

"Of ik hier op mijn plek zit? Als ik enthousiast kan zijn, zeer zeker. Ik vind de relatie Vlaanderen-Nederland boeiend. Vooral bezien vanuit Brussel. Er gebeurt veel, en de situatie hier voor het Nederlands is heel complex. Onze taak is onder andere het tonen van de cultuur van de Lage Landen. Dat is mooi: er is veel te kiezen, veel te tonen. Wat mij aanspreekt, is dat Vlaanderen en Nederland zo veel gemeenschappelijks hebben. Ik geloof erin die overeenkomsten te benadrukken, in plaats van de verschillen. Het zijn de overeenkomsten waardoor we makkelijker met elkaar kunnen omgaan. Ik mag me daar bij deBuren graag voor inzetten.’’

(Zie ook http://www.deburen.eu/news_detail.php?lan=nl&main=3&id=35)