De nieuwe journalist maakt strips
Tekst: Gerrit Janssens - 7/03/08
Wat krijg je als een stripartiest naar een conflictgebied trekt en zijn ervaringen in een strip giet? Uitstekend didactisch materiaal. En non-fictie in tekeningen over oorlogsgebieden met een duizelingwekkende diepgang en verpletterende emotionele impact. Comic journalism heet het genre en het slaat aan bij jong en oud. Hoe dat komt?
To Afghanistan and back: Tedd Rall gaat naar Afghanistan en voorspelt de oorlog in Irak.
In de nasleep van 11 september 2001 vallen de Verenigde Staten Afghanistan binnen. De beelden en artikels uit de oorlogszone stromen traditiegetrouw langs de traditionele kanalen binnen � en na een paar dagen ben ik alweer gewend aan de koppen over slachtoffers, bevrijding en de vijand. Dat de berichtgeving gestuurd is, weet ik sinds de eerste Golfoorlog. Maar hoe kan ik te weten komen wat niet wordt verteld? Hoe het is om daar te zijn? Ik vind het antwoord in een stripwinkel. Een dun boekje van 112 bladzijden van ene Ted Rall. Om eerlijk te zijn, ik heb nog nooit van hem gehoord.
Punker-cartoonist
De Amerikaanse politiek cartoonist en fervent anti-Busher Ted Rall dacht blijkbaar net zo over onze mainstream media: ze vertellen lang niet alles. Daarom trok hij kort na de inval zelf naar Afghanistan om uit te vissen hoe de vork er aan de steel zat. Dat hij de helse trip overleefde (terwijl op een nacht in de kamer naast hem een Zweedse cameraman werd vermoord omdat die toevallig zijn deur opende) blijkt uit de titel van het boek: To Afghanistan and back. Zelf noemt hij zijn boek een graphic travelogue, een reisdagboek waarin tekst, politieke cartoons en getekende kortverhalen elkaar afwisselen.
Rall is in de eerste plaats een cartoonist die in een punkachtige stijl zijn radicale idee�n recht in je gezicht gooit. Zijn weinig complexe of subtiele zwartwittekeningen laten niet veel aan de verbeelding van de lezer over. Dat maakt dat de houdbaarheidsdatum van zijn boek vandaag grotendeels verstreken is. Maar: hij voorspelde de inval in Irak �n beschreef toen al - in tegenstelling tot de berichtgeving van die dagen - de chaos en wetteloosheid die Afghanistan tot op de dag van vandaag beheersen.
De fotograaf van Lef�vre: foto's in een klassieke reisstrip.
Artistieke noodzaak
Toegegeven, je hoeft niet akkoord te gaan met Ralls persoonlijke analyse van de situatie in Afghanistan, en er zijn tal van non-fictiewerken die diepgaande alternatieve duiding bij nieuws geven. Maar opmerkelijk is dat hij de dingen die hij niet verwoord krijgt, verbeeldt. Zijn tekeningen laten me niet meer los, ze w�rken. Voor Rall schieten zuivere woorden tekort wanneer hij bepaalde ervaringen of idee�n moet verteren. Het is artistieke noodzaak om beelden te gebruiken.
Dankzij de directe emotionele impact van zijn striptekeningen krijgt de lezer een ingrijpend beeld van de manier waarop ��n mens omging met extreme situaties in conflictgebieden. Dat is de essentie van de kracht van comic journalism, en dat vind ik niet meer op de platgetreden paden van traditionele media die geplaveid zijn met artikels, tv-beelden en foto's.
Keihard
Het driedelige De fotograaf is de volgende halte in mijn zoektocht, en ook de meest klassieke strip in mijn lijstje. Het is een echte comic journal, een persoonlijk verslag van de ervaringen van fotograaf Didier Lef�vre, die samen met Artsen zonder Grenzen door Afghanistan trekt. Het is 1986, en de Sovjets vechten volop tegen de Moedjahedien.
Understandig comics van McCloud: een strip die uitlegt hoe strips werken.
Vernieuwend is dat het klassieke striptekeningen vermengt met de echte foto's van Lef�vre. Die spreken voor zich en vullen de tekeningen aan. De levensomstandigheden zijn kei- en keihard en de foto's laten dat onomwonden zien; er is geen plaats meer voor tekeningen die de realiteit vervormen. Lef�vre schildert mensen in die totaal andere cultuur liefdevol en met een open geest. Verfrissend, dat wel. Geknipt materiaal voor de klas? Comic journals bieden tal van mogelijkheden voor lessen Nederlands, geschiedenis, aardrijkskunde, cultuurwetenschappen, esthetica, voor beeld- en zelfs filmeducatie.
Didactische valkuil
Maar laat je niet vangen. Strips zijn niet noodzakelijk makkelijker te verteren of toegankelijker voor leerlingen dan krantenreportages of non-fictie, gewoon omdat ze minder lettertjes bevatten. Net zoals muziek, film, dans of toneel hebben strips een unieke code die je moet leren beheersen, een tekenstijl, een samenspel van perspectief, beeld, taal, kleur, stem, tempo... En ook strips komen in alle vormen, kleuren, soorten en, nog belangrijker: kwaliteitsverschillen. Het helpt alvast als je thuis bent in literatuur en film.
Gelukkig bestaan er boeken die je wegwijs maken in de comic-wereld. Het standaardwerk is Understanding comics van Scott McCloud. Een heel toegankelijke strip �ver strips die tot 3 000 jaar terug in de reist om het verhaal van lijnen, kleuren, perspectief en symbolen helder uit de doeken te doen. Dat boek is vandaag al een klassieker. De ideale inleiding als je niets van strips kent, of je meer wil verdiepen.
Heel praktisch voor leerkrachten is Laat ze strips lezen! Informatie en suggesties voor school, thuis en bibliotheek van Jan Cumps en Kurt Morissens. De auteurs geven je heel concrete tips om met strips in de klas aan de slag te gaan, en ze illustreren dit met een gevarieerde selectie van de meest gepaste titels.
Persepolis van Sacco biedt een andere kijk op Iran en Oost versus West.
Om helemaal van je vooroordelen tegen comic journals af te geraken, volstaat het om werk van Joe Sacco of Marjane Satrapi te lezen. Dat zijn de toppers in het genre.
Klasbakken: Sacco en Satrapi
Joe Sacco en Marjane Satrapi hebben helemaal geen bijzondere trucs nodig om een verpletterend verhaal te brengen; geen foto's, geen afwisseling tussen dagboektekst en tekeningen. Beiden steunen ze als volwaardige artiesten volledig op hun teken- en verhaalkunsten en ze benutten volledig de mogelijkheden van hun medium. Beiden werken alleen in zwart-wit.
Sacco was al bekend vanwege Palestine, een verzameling korte strips over leven in het gelijknamige gebied. Maar met de diepgang en de volledigheid van Safe Area Gorazde, over het leven in een enclave tijdens de oorlog in Bosni�, levert hij een boek af dat tegenwoordig een standaardwerk is.
Detail van tekening uit Safe Area Gorazde, h�t standaardwerk van Sacco.
Zijn tekeningen zijn even nauwkeurig en gedetailleerd als zijn analyse van het conflict in ex-Joegoslavi�. Sacco graaft de wortels van het conflict tussen moslims en Servi�rs in de Tweede Wereldoorlog op, beschrijft de opkomst van allerlei soorten nationalisme na Tito, de politieke, diplomatieke en militaire machtsspelletjes... En naast die analyse is er evenveel plaats voor portretten, sfeerbeelden en keiharde verslaggeving van aan het front. Zijn twee boeken die daarop volgen, The fixer en War�s end, behandelen andere aspecten van dezelfde oorlog en halen makkelijk hetzelfde niveau. Het zijn overdonderende leeservaringen.
Grote gebeurtenissen
Marjane Satrapi bereikt hetzelfde door eenvoud en abstractie. In het vierdelige Persepolis vertelt ze haar levensverhaal, haar jeugd in Iran, de islamitische revolutie, haar immigratie naar Oostenrijk en de terugkeer naar haar vaderland. Haar bijna kinderlijk eenvoudige tekeningen zijn een goed tegengewicht voor de trieste inhoud.
Persepolis, the story of Afghanistan van Satrapi, ook succesvol verfilmd.
Hoewel ze de toon van haar verhaal luchtig houdt, maakt dat haar vertelling allesbehalve oppervlakkig. Meer nog dan Sacco verweeft ze haar persoonlijke verhaal met dat van een land en je krijgt als lezer een uniek beeld van de impact van grote politieke gebeurtenissen op mensen. Ze vertelt met een nuance, een complexiteit en een gelaagdheid over Oost en West die je zelden in het nieuws vindt, en al zeker niet in berichtgeving over een land als Iran. Persepolis verscheen een tijdje geleden in een uitstekende verfilming.
Sacco en Satrapi leveren geen strips aan die je even voor het plezier op een avondje uitleest. Het zijn werken die zo knap gemaakt zijn dat je ze moet herlezen en herbekijken en ze grijpen je zo aan dat je geregeld moet pauzeren bij het lezen - niet zoals bij het avondnieuws dus.
Emotie
Terwijl een journalist objectieve verslaggeving nastreeft en zijn stem zo veel mogelijk wegfiltert, schuilt de kracht van comic journalism juist in die ene unieke stem van de auteur: zijn of haar bril kleurt de feiten, de mensen en de analyse. Die stem is een even belangrijk onderdeel van de boodschap als de feiten in het verhaal.
In In the shadow of no towers vertelt Spiegelman hoe hij 11 september 2001 beleefde.
De persoonlijke emotie van de artiest-verslaggever, de subjectiviteit die uit de tekeningen spreekt, heeft voor de lezer een grote informatiewaarde. De impact van extreme omstandigheden op een mens wordt tastbaar: persoonlijke belevenissen worden toegankelijker en de inleving en identificatie voor de lezer worden sterker omdat de gebeurtenissen, die anders gewoon dagelijkse feiten in het nieuws zijn, een menselijk gezicht krijgen.
Zo werkt comic journalism: het is het verschil tussen de impact van een foto van een vuurtoren en een schilderij door Hopper. Maar niet elke stripartiest weet zijn persoonlijke ervaring relevant te maken voor een breed publiek.
De meester verliest zich
Wie de persoonlijke werking van tekeningen extreem verbeeldde, is Art Spiegelman, die eerder de Holocaust als een kat-en-muisspel verstripte in het wereldberoemde tweeluik Maus, dat met de Pulitzer werd bekroond.
In In the shadow of no towers vertelt hij in dikke, krantengrote bladzijden hoe hij als inwoner van New York 11 september 2001 beleefde. Hij levert onomwonden scherpe kritiek op de media en de Amerikaanse samenleving.
In haar Grote dagboekje stelt Maaike Hartjes ontwapenend eerlijke vragen over oorlog.
Spiegelman beheerst het vak als een meester, dat zie je aan de knappe opbouw van zijn pagina's. Zonde echter dat hij zo ver gaat in de persoonlijke verwerking van zijn trauma dat je als lezer na een tijd zuchtend naar zelfmedelijden zit te kijken en je uiteindelijk je schouders ophaalt bij deze therapeutische sessie op papier.
Ontwapenend eerlijk
De Nederlandse Maaike Hartjes trapt niet in die val, hoewel ze ook open en eerlijk heel persoonlijke maar tegelijk ook typisch Westerse vragen en situaties verwoordt. Daarvoor hanteert ze een dagboekvorm. Via e-mail krijgt ze berichten binnen van twee Servische collega-striptekenaars die over de oorlog berichten. Hoe betrouwbaar zijn onze media, vraagt ze zich na een tijdje af, hoeveel vluchtelingen kunnen we hier aan, wat kunnen we daar voor zinvols betekenen en gaat de onophoudende stroom miserie niet een keer vervelen?
Haar tekenstijl is bijzonder na�ef: kleine stokventjes van nauwelijks meer dan een centimeter groot passeren de revue, maar ze weet er verrassend veel emotie en informatie mee uit te drukken, en het werkt ontwapenend. Dat maakt haar werk bijzonder toegankelijk voor jongere lezers. De kans is groot dat haar Dagboekje tieners het meest zal aanspreken.
Dit is maar een staalkaart van wat er in politiek stripland aan het gebeuren is. Benieuwd hoe lang het zal duren voor de politieke strip ook het grote publiek bereikt.
Met dank aan Mark Cloostermans.
------
Bibliografie (selectie)
» Jan Cumps & Kurt Morissens. Laat ze strips lezen! Informatie en suggesties voor school, thuis en bibliotheek. Acco, 2008.
» Emmanuel Guibert, Didier Lef�vre & Fr�deric Lemercier. De Fotograaf. 3 delen. Dupuis, 2003 - 2006.
» Maaike Hartjes. Maaikes grote dagboekje. Oog & Blik/De Harmonie, 2002.
» Scott McCloud. Understanding comics. Paradox, 2002.
» Joe Sacco. The fixer. Drawn & Quarterly, 2003. *
» Joe Sacco. Safe area Gorazde. Fantagraphics, 2005. *
» Joe Sacco. War's end. Drawn & Quarterly, 2005.
» Joe Sacco. Palestine. Fantagraphics, 2006. *
» Marjane Satrapi. Persepolis. 4 delen. Atlas, 2007. *
» Art Spiegelman. Maus. And here my troubles began. 2 delen. Pantheon, 1991. *
» Art Spiegelman. In the shadow of no towers. Pantheon, 2004. *
* Ook beschikbaar in het Nederlands.
