Eén op de drie banen vereist een goede stem

Tekst: Karel Jansma - 25/02/10

Boekhouders, informatici en arbeiders mogen best een dagje hees zijn. Ze kunnen blijven werken. Maar voor één op de drie banen moet je stem voortdurend in topvorm zijn. Vraag dat maar aan zangers, telefonisten en sportcommentatoren. Hoe weet u of uw stem bij uw beroep past? En weet u welke kleur ze heeft? Taalschrift praat met onderzoekers en stemdeskundigen.

“De stemmen op de openbare omroep zijn veelal blauw.” Allicht verklaart u de persoon die zo’n uitspraak doet, voor gek. Maar voor stemmenbureaus is dit een heel ernstige zaak. “Sommige mensen hebben een mooie stem, maar ze weten niet altijd hoe ze die moeten gebruiken”, zeggen Cees Manintveld, oprichter van het stemmenbureau Multivoice.nl en Lute Vanduffel, medewerkster van de VRT en oprichter van de stemmenbank Vox Office. Tijdens het jongste VRT-Taalsymposium legden ze uit hoe hun kleurencode in elkaar zit. Zo staat elke kleur voor kwaliteiten. Wie een bruine stem heeft, klinkt warm en boezemt vertrouwen in. Zwart staat voor wijsheid en kracht. Fuchsia betekent avontuurlijk, inspirerend en energiek. Een rode stem is vurig en straalt rijpheid uit. Journalisten hebben eerder een heldere, frisse en zakelijke stem, typische eigenschappen van een blauwe stem. Groen staat voor actief en sprankelend en is nu de meest gevraagde stemkleur. In Nederland zijn er nog twee extra kleuren rose en oranje, dat waarschuwend klinkt.

Hoge stem, veel stress

Dat klinkt heel kleurrijk, maar wat geeft je stem precies zijn eigen kleur en timbre? In een artikel in het weekblad Intermediair wijst logopedist en onderzoeker Piet Kooijman (Medisch Centrum Nijmegen) op de verschillende parameters die je stemkleur mee bepalen: toon, volume, een goede articulatie, intonatie, variaties in tempo en volume… “Mensen met een lage stem komen als meer gezaghebbend over bij luisteraars. Een hoge stem zou op onzekerheid of stress duiden. Een Nijmeegse onderzoeker kwam in de jaren tachtig tot de conclusie dat wisselingen in tempo, volume en toonhoogte de suggestie geven van een actieve, overheersende en open persoonlijkheid. Iemand met veel wilskracht en zelfvertrouwen. Oudere stemmen worden over het algemeen als betrouwbaarder, wilskrachtiger en zelfverzekerder ervaren.” Kooijman wijst er nog op dat heel wat mensen hun stem niet goed gebruiken. Dat leidt vaak tot stemproblemen. En daar is de laatste tijd steeds meer aandacht voor.

Laag is stoer

“Heel wat mensen gebruiken hun stem verkeerd, ook al zijn ze zich daar niet van bewust”, weet logopedist en stemcoach Bernadette Timmermans. “Leraren gaan bijvoorbeeld hoger praten als ze luider moeten spreken. Ook jongeren kunnen te hoog spreken (ze behouden hun kinderstem of babytalk) of te laag (jongens/mannen willen stoer overkomen). Wie ‘uren’ op deze ‘verkeerde’ toonhoogte spreekt, brengt zichzelf in de problemen. We hebben namelijk allemaal een natuurlijke toonhoogte. Die past bij je geslacht, leeftijd en grootte. Spreek je niet altijd op deze natuurlijke toonhoogte dan kun je stemproblemen krijgen: je stem wordt hees, schor en valt soms helemaal weg. Ook te luid of te zacht praten is niet goed voor de stem. Goed en juist stemgebruik is essentieel. Naar schatting een derde van de werkende bevolking in de westerse wereld heeft zijn stem nodig om zijn beroep te kunnen uitoefenen.”

Scoutsleider

Stemgebruik en beroepskeuze zijn momenteel ‘hot’ in stemonderzoek. Of daar een reden voor is? Bernadette Timmermans: “Sinds kort worden stemproblemen door een Europese wet in alle EU-landen officieel erkend als beroepsziekte. Vroeger moest je met testresultaten voor en tijdens je carrière kunnen bewijzen dat je stemprobleem wel degelijk met je beroep te maken had. Je mocht in je vrije tijd al geen scoutsleider of sportmonitor zijn, of de verzekering schoof de schuld meteen daarop, zodat je geen uitkering kon krijgen. Dat is nu gelukkig verleden tijd. En dan merk je plots dat stemproblemen veel ernstiger worden genomen.”

Niet goed, andere baan

Bernadette Timmermans doet ook onderzoek naar stemgebruik en stemproblemen, en ze probeert aankomende leraren ervan bewust van te maken dat ze hun stem goed moeten gebruiken. Opvallend vindt ze het grote aantal studenten dat zijn stem verkeerd gebruikt of dat zelfs geen goede stem heeft om voor de klas te staan en toch de opleiding volgt. “Het is geen luxe om nog voor je gaat studeren of werken na te gaan of welke stemniveaus je aankunt en hoezeer je je stem voor je beroep nodig hebt. In het voormalige Oost-Duitsland werden alle mensen die een ‘stemberoep’ wilden uitoefenen, vooraf gescreend. Was hun stem niet goed genoeg, dan kregen ze geen toestemming om de opleiding daarvoor te volgen.”

De mooiste stem

Hoe weet je of je stem goed genoeg is voor het beroep dat je wilt uitoefenen? Volgens Bernadette Timmermans hangt dat af van je stemniveau en je stemafhankelijkheid. “In het algemeen kun je drie stemniveaus onderscheiden: een goede stem, een mooie stem en een goede én mooie stem. Daarnaast heb je stemafhankelijkheid: in welke mate heb je je stem nodig om je beroep te kunnen uitoefenen? Politici, verkopers of telefonisten moeten een ‘goede stem’ hebben. Dat is een stem die goed functioneert en die technisch sterk ontwikkeld is. Als je veel en/of luid moet praten, kun je niet zonder. Echt mooi is hun stem niet altijd, maar dat is voor hun beroep niet zo belangrijk. Een ‘mooie stem’ is vooral prettig om naar te luisteren. Radio- en televisiepresentatoren komen het verst met een goede én mooie stem, een zogenaamde radiofonische stem. Ze moeten niet luid en niet veel spreken.”

“Op het hoogste niveau vinden we zangers terug: zij moeten veel, luid, goed en mooi kunnen praten/zingen. Daarmee weet je meteen hoe belangrijk de stem is voor al die beroepen: een zanger met stemproblemen kan zijn beroep niet uitoefenen. Ook toneelspelers, leraren of politici ondervinden veel hinder als er iets mis is met hun stem. Kassiers, piloten of ziekenhuispersoneel daarentegen kunnen wel blijven functioneren, zij het dan minder efficiënt. Een computerprogrammeur, boekhouder of arbeider heeft het minst last van stemproblemen. Zij kunnen blijven werken.”

Keel- en hoofdpijn

Hoe zit het eigenlijk met de kwaliteit van onze stem? Kristiane Van Lierde, professor logopedie aan de Universiteit Gent, onderzocht dat bij jonge toekomstige professionele stemgebruikers. Ze bestudeerde onder meer de stemkwaliteit van 143 vrouwelijke toekomstige leraren in hun driejarige bacheloropleiding. “76 procent van de toekomstige leraren heeft een normale stemkwaliteit”, vertelt ze. “Tijdens hun opleiding gaan de studenten er zelfs op vooruit.” Toch rapporteert meer dan 90 procent van de studenten problemen tijdens of na het praten, vooral een pijnlijke keel en hoofdpijn.

Te veel koffie

Uit het onderzoek blijkt ook dat slechts weinig toekomstige leraren inzicht hebben in de regels van de stemhygiëne. Kristiane Van Lierde: “Door te weinig inzicht in de stemhygiëne en door stemrisico’s zoals overmatig roepen, vermoeidheid en te veel koffie drinken, lopen ze meer risico’s om tijdens het lesgeven stemproblemen/stemstoornissen te ontwikkelen.” Dat laatste blijkt overduidelijk uit andere studies. Zo toonde Kooijman al in 2005 aan dat 90 procent van de leerkrachten die stemproblemen hebben tijdens hun opleiding, ook stemproblemen krijgen tijdens hun carrière. Daarnaast geeft een op de drie leerkrachten aan dat hun stem hun lesgeven beïnvloedt.

Roepen en brullen

De cijfers zijn frappant, maar tot nu toe wordt er in het onderwijs te weinig aandacht besteed aan stemgebruik. “Jongeren experimenteren en tasten hun grenzen af”, zegt Bernadette Timmermans. “Ook met hun stem. Sommigen misbruiken hun stem: ze roepen en brullen, krijsen of gillen… Ze voelen zelf wel dat dit stemgedrag niet goed is, maar het blijkt nu eenmaal bij hun leeftijd te horen. Jammer genoeg kan niet elk strottenhoofd dergelijk stemmisbruik aan. Er ontstaan stemproblemen. Bij jongvolwassenen is stemmisbruik de eerste oorzaak van het ontstaan of het in stand houden van stemproblemen. Je kunt je stem verkeerd gebruiken, te veel gebruiken of zelfs misbruiken. Op die manier ontstaan meestal functionele stemproblemen. Een organisch stemprobleem is iets anders. Dat ontstaat door een letsel op de stembanden. Dergelijke letsels worden doorgaans veroorzaakt door langdurig verkeerd stemgebruik. Er zijn ook aangeboren stemproblemen waarbij chirurgie soms de enige oplossing is. Afhankelijk van de onderzoeken die je erbij neemt, heeft 0,5 tot bijna 5 procent van de bevolking een organisch stemprobleem.

Positief begeleiden

Liggen jongere mensen wakker van stemproblemen? Bernadette Timmermans: “Ze kunnen en willen wel aandacht besteden aan hun stem, maar dat doen ze niet automatisch. Daarvoor moeten we ze positief begeleiden en ondersteunen. We pleiten dan ook voor een preventiebeleid van stemstoornissen. Zo’n beleid omvat twee stappen: leerlingen/studenten informeren en deze informatie toespitsen op elk individu. Centraal daarin staat het beleven (luisteren, aanvoelen …) van de stem voor de leerling/student duidelijk te maken en hem te sensibiliseren (juist gebruik, stemzorg …).

Therapie

Als voorkomen te laat komt, kunnen leraren niets meer doen. Kristiane Van Lierde: “Dan is het de beurt aan de neus- keel en oorarts en aan de logopedist. Als er een logopedische therapie wordt voorgesteld, zal de leerling gevraagd worden om op heel regelmatige tijdstippen (één- of tweemaal per week in therapie te gaan. Meestal gebeurt dit buiten de schooluren. Nogal wat jongeren vinden een dergelijke therapie een vervelende belasting, zelfs een beperking van hun persoonlijke vrijheid. Het kan geen kwaad dit als leraar een beetje een beetje in de gaten te houden. Leraren, ouders en leeftijdgenoten kunnen een leerling of student stimuleren en motiveren om de therapie tot een goed einde te brengen.” Bernadette Timmermans: “In april verspreiden we een brochure onder de Vlaamse lerarenopleiders en aspirant-leraren over goed stemgebruik. Dat gaat niet meteen alle problemen oplossen, maar het is een begin.”

-------

Dit artikel is gebaseerd op het nog niet gepubliceerde artikel ‘Welke rol speelt een stemprobleem bij de beroepskeuze? Op weg naar een adequaat preventief beleid’ van Bernadette Timmermans, Jan T'Sas en Kristiane Van Lierde.

-------

Literatuur en links

» Info: ‘Meer stem voor leraren’. Gratis downloadbaar via http://www.vub.ac.be/IDLO vanaf 1 april 2010.
» ‘Klink klaar. Uitspraak- en intonatiegids voor het Nederlands’ (24,95 euro), Bernadette Timmermans - uitg. Davidsfonds - http://www.davidsfonds.be/publisher/edition/detail.phtml?id=943
» ‘Slechte uitspraak? Ga toch maar niet braken…’, reportage in Taalschrift van november 2008, met o.a. Bernadette Timmermans over correcte uitspraak: http://taalschrift.org/reportage/002100.html

-------

» Kadertekst 1: Bent u een professionele stemgebruiker?

Kunt u veel, goed, mooi en luid praten? Dan hebt u alles in u om een stemberoep te kunnen uitoefenen. Maar behalve het niveau en de afhankelijkheid van de stem kunnen nog andere parameters belangrijk zijn voor professionele stemgebruikers. Hier gaan we. Hoe goed kunt u…

• spreken in verschillende ruimtes met variërende akoestiek?
• lang en in steeds dezelfde houding praten?
• uw stem gebruiken in omgevingen met verschillende luchtkwaliteit?
• spreken in omstandigheden waar er veel en luid achtergrondlawaai is?
• spreken zonder een microfoon te moeten gebruiken?
• steeds krachtig, boeiend en vlot spreken?
• met de nodige variatie informeren, overtuigen, inspireren en controleren?
• vaak verschillende emoties in een tekst leggen?
• reageren op emoties van anderen?
• zingen in een welbepaalde stijl?
• spreken of zingen op momenten van fysieke of emotionele zwakte?

» Kadertekst 2: Check uw beroep: hoeveel stem hebt u nodig?

Sociaal assistent, zweminstructeur, receptionist, verkoper, acteur… Welke eisen stellen deze en nog veel meer beroepen aan de menselijke stem? Onderzoeker Christina Shewell maakte een lijstje van zes groepen professionele stemgebruikers. Ze verdeelt beroepen volgens de vereisten voor hun stem en groepeert ze op basis van de motivatie, de noodzaak om de stem te gebruiken. Dat geeft het volgende overzicht.

Motivatie	Beroepsgroepen	Vereisten voor de stem
SUPPORTERS ondersteunen	logopedisten psychotherapeuten adviseurs advocaten verplegend personeel artsen bankier financieel adviseurs	lang en veel praten in een één-op-één-relatie soms zware emotionele stress fijngevoeligheid is vereist luisterbereidheid is vereist
CALLERS roepen	sergeanten caféuitbaters beurshandelaars veilingmeesters zweminstructeurs mensen die buiten werken	kort en soms erg luid stembgebruik veel achtergrondlawaai werken in openlucht
TRANSMITTERS transmissie	telefonisten callcenter receptionisten televerkopers omroepers trein en luchthaven	langdurig stemgebruik met microfoon en hoofdtelefoon veel onderbrekingen tijdens spreken vaak in een en dezelfde houding soms met veel emotie
INFORMERS informeren	lesgevers verschillende soorten groepen: geestelijken (priester, rabbijn, imman),     redenaars, e.a.	langdurig en luid spreken soms in grote ruimtes, soms ook individuele gesprekken   hoog verantwoordelijkheidsniveau informeren, overtuigen, inspireren, …
LEADERS & SELLERS     leiding geven verkopen	managers verkopers directeurs politici rechters (pleitende) advocaten	korte tijd ononderbroken spreken soms luid spreken lichaamstaal is belangrijk mensen met stem overtuigen
PERFORMERS	acteurs zangers radio- en tv-presentatoren sportcommentatoren stemacteurs dichters	soms luid spreken soms lang spreken hoge stemkwaliteit emoties doorgeven

» Kadertekst 3: Stress, de stemverwoester

Stress kan een echte stemverwoester zijn, al verschilt dat van mens tot mens. Bij de ene is de impact van stress op de stem groot, terwijl de andere er nauwelijks hinder van ondervindt. De invloed van tijdelijke stress of psychologische malaise is niet noodzakelijk negatief of hinderlijk voor de stem. Chronische stress daarentegen resulteert in een gestoord psychosociaal functioneren en soms ook in een afwijkende stemkwaliteit. Stress kan een functioneel en zelfs organisch stemprobleem veroorzaken. Om aan te tonen dat stress een duidelijke invloed kan hebben op de stem, voerde Kristiane Van Lierde een experiment uit aan de universitaire stemkliniek van Gent.

Kristiane Van Lierde: “In dit experiment werd de kwaliteit van 54 vrouwelijke stemmen (studenten logopedie) onderzocht in twee situaties: een stresserende en een ontspannen situatie. De stresserende situatie bestond uit het voorlezen van een tekst voor groot publiek (eerste ‘public speaking’) met bijzondere aandacht voor de spraakverstaanbaarheid en de aantrekkelijkheid van de stem. De proefpersonen wisten dat zij beoordeeld werden door hun publiek en dat de score ook meetelde voor hun eindevaluatie. In de ontspannen situatie mochten ze de tekst voorlezen voor één persoon, ergens tijdens de zomervakantie. Voor beide momenten werd een identiek stemonderzoek afgenomen. Het resultaat: in de stressconditie hebben de vrouwelijke stemmen een meer omfloerste stemkwaliteit, ze klinken meer gespannen en de objectieve stemkwaliteit is lager. Deze lagere objectieve stemkwaliteit uit zich in kleinere stemmogelijkheden op vlak van luidheid en toonhoogte en verminderde aërodynamische mogelijkheden (de lucht wordt minder efficiënt omgezet in stemproductie).”

» Kadertekst 4: Wat zegt de stemcoach?

Op haar website http://www.stemcoach.be beantwoordt stemcoach Bernadette Timmermans gewone en minder gewone vragen over stem en stemgebruik. Vijf voorbeelden:

1. Kun je je stem verwennen?
Zeker weten! Dampen is heel goed voor je stem(plooien). Zoals in oma’s tijd kun je, met een handdoek over je hoofd, boven een dampende pot water hangen of je kan ook gebruik maken van de handige inhalatoren. Doe geen additiva zoals ‘eucalyptol’ in het warme water, dat is immers veel te straf en brandt je slijmvliezen stuk. Zeker dampen als je verkouden bent of dat dreigt te worden. Goed idee!
De middeltjes die je zonder voorschrift kunt krijgen, beloven vaak heel veel. Meestal gaat het om een extract van een of andere plant. In combinatie met suikers wordt daar dan een zuigtablet van gemaakt. Soms is de samenstelling niet onschuldig; het gaat vaak om sterk verdunde gifstoffen. Er bestaat geen medicijn om de stem zuiver(der) te doen klinken. Het beste dat je kunt doen is water of lichte thee drinken. Water is de beste saus!

2. Is fluisteren beter voor je stem dan hardop praten als je hees bent?
Absoluut niet! Fluisteren is vermoeiend voor je stemplooien, na een tijdje kan het ook pijn doen. Als je hees bent, probeer dan niet of minder te praten.

3. Klinkt je stem mooier als je dik(ker) bent?
Je stem is of wordt niet beter als je dik(ker) bent. Een lijvige persoon kan wel een gezellige, warme stem hebben, maar een magere persoon ook. Extreme vermageringsdiëten kunnen nadelig zijn voor de stem. Bij vermageringskuren worden vaak vochtafdrijvende middelen gebruikt om het overtollige vocht te laten afvloeien. Als een dergelijke behandeling niet goed gevolgd wordt, kan er uitdroging van de slijmvliezen optreden.

4. Kun je verkoudheden vermijden als je regelmatig vitamine C inneemt?
Een dagelijkse inname van veel vitamine C, in een poging om gezond te blijven of een verkoudheid te vermijden, kan bij sommige mensen een uitdrogend effect veroorzaken. Goed en gevarieerd eten volstaat.

5. Kun je je stem mooier doen klinken?
Spreken kan topsport zijn, zeker als je voor de uitoefening van je beroep afhankelijk bent van je stem. Bij het spreken maken we intensief gebruik van onze spieren, in het bijzonder van het middenrif, de tussenribspieren, de stemplooien, de lippen, de tong en de kaakspieren. We vinden het heel normaal dat een topsporter voor de wedstrijd zijn spieren opwarmt. Voor de professionele stemgebruiker geldt hetzelfde: ook de stemspier en de lip-, tong- en kaakspieren moeten opgewarmd worden. Een topsporter traint iedere dag; dat vind je allicht heel normaal. Ook een topsporter van de stem traint dagelijks. Pittigheidsoefeningen en resonansoefeningen zijn twee spieroefeningen die je dagelijks moet doen. Het resultaat is snel hoorbaar. Iedereen kan goed en mooi klinken, al zal dat voor de ene sneller gaan dan voor de andere. Maar dat is tegelijk goed nieuws: je kunt het leren.

Deze tips vind je, samen met nog meer info op http://www.stemcoach.be (de vijf tips staan op http://www.stemcoach.be/index.php/stemadvies.html")

» Kadertekst 5: Tien tips voor een gezonde stem

Er zijn heel wat eenvoudige maatregelen waarmee je je stem kunt behoeden voor problemen. Veel en regelmatig drinken is zowat de belangrijkste. Het komt erop aan je eigen stem goed te kennen. Wat kun je met je stem aan en wat niet? Je wordt nu eenmaal met een stel stembanden geboren en daar moet je het je hele leven mee doen.

1. Als ‘s morgens je stem ‘slecht op gang’ komt, drink dan iets voor je gaat praten.
   Warm je stem op voor je aan je dagtaak begint (zeker als je veel moet praten).
2. Praat in een rustige omgeving. Probeer niet boven een ronkende stofzuiger of wasmachine, een ratelende mixer of het geluid van radio of TV uit te komen.
3. Zingen is fijn, maar het kan slecht zijn voor je stem als je vaak veel te hoog, te hard of schreeuwend zingt.
4. Ben je verkouden, praat dan niet te veel en schreeuw zeker niet. Ga niet fluisteren. Verzorg je stem: damp dagelijks.
5. Probeer alleen door je neus adem te halen, niet door je mond. Houd je mond gesloten als je niet praat.
6. Bij kriebels in de keel: slik een paar keer of drink een slokje water. Kuchen of je keel schrapen is niet goed voor je stem.
7. Roep niet van ver, maar kom dichterbij als je wat wilt zeggen. Forceer je stem niet.
8. Probeer niet te veel te schreeuwen en te gillen als je aan het voetballen bent of als je in een zwembad bent. Fluit liever op je vingers of vraag/koop een fluitje.
9. Let op je voeding, eet nooit vlak voor je gaat slapen.
10. Spreek op je eigen toonhoogte, niet te hoog en niet te laag.