Dankzij een tolk zijn anderstaligen gezonder

Reportage
Maarten Dessing
Maarten Dessing, Camp (illustratie)

Steeds meer dokters en hulpverleners werken met professionele tolken. Hun werk garandeert anderstaligen de juiste zorg en spaart de sector jaarlijks honderdduizenden euro’s uit. Toch draait bijvoorbeeld Nederland de subsidiekraan dicht. Absurd?

Een terminaal zieke vrouw kon haar wens niet uiten om snel te sterven. Omdat haar familie aandrong op alle levensverlengende maatregelen, deden artsen alles om haar leven te rekken. Een echtpaar wilde zwanger worden en nam een dertienjarige zus mee om te tolken. Omdat die het woord ‘sperma’ niet kende, zei het meisje tegen hen dat ze de volgende keer urine in een potje moesten meenemen. Een zwangere vrouw onderging tegen haar eigen wil een abortus, omdat haar zus, die voor haar vertaalde, van het kind af wilde.

"De waarde van een tolk is moeilijk te meten"

 

Swahili

Nee, dit zijn geen fabeltjes. Het zijn slechts enkele voorbeelden van slechte zorg die een rechtstreeks gevolg zijn van een taalprobleem. En er is maar één manier om dat te voorkomen: een professionele tolk of vertaler inschakelen die het Arabisch, Swahili of Perzisch accuraat omzet in Nederlands. Een tolk die bovendien is opgenomen in een register en daarom garant staat voor kwaliteit. Een tolk die dankzij een gerichte opleiding of cursus vertrouwd is met de situatie en de medische terminologie.

Glucose

“De waarde van een tolk is moeilijk te meten”, zegt Hanneke Bot. Zij is psychotherapeut bij de instelling voor geestelijke gezondheidszorg Pro Persona in Wolfheze en docent in de master Tolken aan de Lessiushogeschool in Antwerpen. “Met diabeteszorg kun je de waarde van een tolk wel wetenschappelijk onderzoeken, omdat de glucosewaarden goed meetbaar zijn. In de Verenigde Staten bleek dat patiënten die het Engels niet goed machtig waren hun glucosewaarden beter onder controle hadden als zij met een tolk waren behandeld dan wanneer dat niet was gebeurd. Zij hadden een aantoonbaar betere gezondheid.”

47.365 euro

Bovendien bespaart zorgverlening met een tolk kosten, voegt Pascal Rillof toe. Hij is Vlaams sectorcoördinator sociaal tolken en vertalen van het Kruispunt Migratie-Integratie. Ook hij geeft een voorbeeld uit de diabeteszorg. “Als een arts vroeg of zelfs preventief met een diabetespatiënt kan communiceren, kunnen ernstige verwikkelingen als gevorderde voetgangreen worden voorkomen. De behandeling daarvan kost 47.365 euro. Het salaris van een tolk wordt dus ruim terugverdiend, wanneer je er dergelijke onnodige medische kosten mee kunt vermijden.”

Explosieve stijging

Vooral de laatste jaren is het gebruik van tolken in de zorg explosief toegenomen. Maar eigenlijk bestaat het ‘sociaal tolken’ al enkele decennia. In Nederland kwam het op met de eerste golf gastarbeiders en de komst van vluchtelingen uit Latijns-Amerika in de jaren zeventig. In Vlaanderen organiseerden Antwerpen en Brussel in de vroege jaren tachtig de eerste sociaal tolk- en vertaaldiensten. Maar pas na een professionaliseringslag van deze categorie tolken en vertalers – met een register, betere opleidingen en een gedragscode – gingen instellingen steeds vaker tolken inhuren.

Geen reclame

Dat is duidelijk te zien aan de budgetten. In Nederland groeide het budget dat het ministerie van Volksgezondheid aan tolken kwijt was van 8 miljoen euro in 2006 naar 19 miljoen euro in 2011, goed voor 166.000 tolk- en vertaaldiensten. In Vlaanderen steeg het aantal opdrachten van circa 30.000 in 2008 naar 50.000 in 2011, al omvat dat meer dan alleen tolken in de zorg. En dan te bedenken dat er vanuit de overheid nooit campagne is gevoerd om het gebruik van tolken te propageren. Het Tolk- en Vertaalcentrum Nederland (TVcN), dat bemiddelt tussen instelling en tolk, kreeg zelfs een contractueel verbod van de overheid om reclame te maken. Uit angst voor stijgende kosten.

Pascal Rillof: "We gaan toch geen professionele zorg
weigeren als iemand de taal maar beperkt beheerst?"

Verkeerd been afgezet

Hebben patiënten recht op een tolk? Een verdachte in een strafproces wel. Om een eerlijk proces te garanderen is bij wet vastgelegd dat niet-Nederlandstaligen recht op een tolk hebben. In de zorg bestaat alleen een ‘afgeleid recht’, zoals Rillof dat noemt. In Nederland verplicht de wet op de geneeskundige behandelovereenkomst (wbgo) hulpverleners om patiënten goed te informeren. In België volgt hetzelfde uit artikel 23 van de grondwet en de patiëntenrechten.

Daartegenover zijn patiënten – in Nederland, niet in België – verplicht om zich goed te laten informeren en zich duidelijk verstaanbaar te maken. Dat kun je lezen als: zij moeten Nederlands leren of ervoor zorgen dat ze iemand meenemen die voor hen vertaalt. Maar instellingen nemen liever niet het risico op een rechtszaak over bijvoorbeeld een verkeerd afgezet been, omdat ze de patiënt niet konden verstaan. De arts blijft tenslotte de eindverantwoordelijke voor de geleverde dienst.

Knap zenuwachtig

“In de praktijk komt het zelden tot een klacht”, zegt Bot. “Een vrouw die tegen haar zin te lang in leven wordt gehouden, gaat uiteindelijk toch dood en haar familie klaagt daar niet over.” Ook Rillof kan zich geen rechtszaken herinneren over slechte zorg als gevolg van gebrekkige communicatie door taalproblemen. “Maar als patiënten een foute behandeling krijgen en gaan klagen, zullen ziekenhuizen daar niet zomaar mee wegkomen. Dat maakt hen knap zenuwachtig.”

Poolse poetsdame

Zowel in Nederland als in Vlaanderen is daarom dezelfde werkwijze ontstaan: het is altijd de instelling zelf die een tolk of vertaler inhuurt. De instellingen nemen zelf de verantwoordelijkheid. Tegelijkertijd kunnen ze zo de kosten in de gaten houden en garanderen dat de tolk goed gekwalificeerd is. “Sommige ziekenhuizen hebben zelf enkele intercultureel bemiddelaars en tolken in dienst,” zegt Rillof. “En ook al gaan heel wat zorginstellingen op een ernstige manier om met deze reële communicatiemoeilijkheden, nog maar al te vaak wordt bijvoorbeeld gewerkt met de poetsdame van Poolse origine.”

Hoe moet een kind tegen zijn vader zeggen dat hij kanker heeft?

Geen subsidies meer

Dit systeem om tolken in te schakelen werkte in Nederland goed, vindt Bot. “We liepen in Europa voorop. De opleidingen waren verbeterd. De organisatie was goed: met één tolkencentrum, TVcN, dat alles regelde. En de kosten waren gedekt door het ministerie. Daar konden we trots op zijn.” Tot een jaar geleden de minister van volksgezondheid Edith Schippers (VVD), die volgens Bot nooit interesse heeft gehad in het onderwerp, besloot tolken in de zorg niet langer te financieren. Protestbrieven van alle instellingen in de zorg mochten niet baten.

“Je papa heeft kanker”

Schippers’ redenering is: iedereen is zelf verantwoordelijk voor een goede communicatie met zijn behandelaar. Wie niet goed Nederlands praat, moet het maar leren – of zelf iemand meenemen. “Informele tolken dus”, vult Bot in. “Een buurman of een kind. Terwijl al het wetenschappelijk onderzoek uitwijst dat zij niet optreden als letterlijke tolk, maar als gesprekspartner. Ze geven korte samenvattingen of praten namens de patiënt. Achteraf gaan ze misschien roddelen in de buurt. En wat doe je een kind aan als die zijn vader moet vertellen dat hij kanker heeft?”

Gettovorming

De ‘ordinaire bezuinigingsmaatregel’ had volgens Bot slechts één positief effect: de instellingen die tolken konden inschakelen zonder zich druk te maken over de kosten, moeten nu zelf nadenken over een tolkenbeleid en -budget. In sommige gevallen betalen instellingen tolken nu zelf. Ook gaan zorgverzekeraars mogelijk betalen, omdat tolken ook geld besparen. En elders worden tweetalige hulpverleners ingeschakeld om patiënten in die taal te helpen. “Er zijn zelfs instellingen die zich profileren met hulpverlening in de eigen taal”, zegt Bot. “Gettovorming, vind ik dat.”

Inclusieve samenleving

In Vlaanderen speelt de discussie over de legitimiteit van een tolk in de zorg minder. De overheid onderschrijft het belang ervan in een samenleving die zorg voor iedereen gelijk stelt. “Als wij willen dat ons maatschappelijk-democratisch project behouden blijft, waarin iedereen toegang heeft tot dezelfde diensten op basis van grondrechten, dan moeten we die toegang voor iedereen garanderen,” zegt Rillof. “Eigen verantwoordelijkheid om Nederlands te leren is prima en ook emanciperend. Helemaal voor. We gaan toch geen professionele zorg – wat kwaliteitsvolle communicatie impliceert – weigeren als iemand de taal maar beperkt beheerst? Bovendien weten we dat mensen vaak op hun eerste taal terugvallen in stresssituaties en dat Nederlands kennen niet betekent dat je het Nederlands in iedere setting beheerst. Daarom willen we een structurele financiering van het sociaal tolken en vertalen. Dat kost geld, maar het ontbreken van een coherent beleid zal ook zijn tol eisen.”

Onderstaand filmpje werd gemaakt in het kader van de campagne 'Wij zijn sprakeloos'.