“Afrikaans? Zo spreken wij over honderd jaar ook!”

In 1990 kwam in Zuid-Afrika een eind aan de Apartheid. Meteen voorspelde men dat de taal van het regime, het Afrikaans, zou verdwijnen. Foute gedachte, zo blijkt. 

Na de val van de Apartheid in 1990 zag het er niet goed uit voor het Afrikaans. Was deze taal niet jarenlang het symbool geweest van de scheiding tussen blank en zwart? En hoorde ze niet snel plaats te maken voor de Afrikaanse talen in het land, en voor het Engels? Dat de taal een inzinking doormaakte, is correct, maar die schijnt ze nu weer te boven te komen. Zo stelde de Zuid-Afrikaanse regering in juni van vorig jaar voor dat kinderen in het lagere en middelbare onderwijs niet langer in twee talen maar in drie talen moeten les krijgen. En ook de banden tussen Zuid-Afrika en de Lage Landen, waar de taal zijn oorsprong vindt, worden weer aangehaald.

Zoeloe

Het wetsvoorstel voor het taalonderwijs was geen slecht nieuws voor het Afrikaans. Vroeger kregen leerlingen les in hun thuistaal en een van de officiële Afrikaanse talen. Straks krijgen ze les in hun thuistaal en twee van de officiële Afrikaanse talen. Meer Zuid-Afrikanen zullen zo Afrikaans leren. Maar het echte goede nieuws zat in de details. Na de val van de Apartheid telde de uit het Nederlands gegroeide taal niet meer als een Afrikaanse taal. In dit wetsvoorstel heeft het Afrikaans wel dé status als Afrikaanse taal – naast het Zoeloe, Xhosa, Swazi, Ndebele, Zuid-Sotho, Noord-Sotho, Tswana, Venda en Tsonga.

Laksheid

Wannie Carstens: “Afrikaans en
Nederlands verschillen niet zo sterk
van elkaar. Ik schat de
overeenkomsten tussen de
zustertalen op circa tachtig procent.
Toch groeit de kloof.”

“Fantastisch”, noemt Wannie Carstens het onomwonden. De directeur van de Skool vir Tale aan de Potchefstroomkampus van de Noordwes-Universiteit en voorzitter van de Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenschap en Kuns hoopt nu alleen dat deze en andere taalwetten snel worden geïmplementeerd. “Het ANC bevindt zich momenteel in verkiezingsmodus. Daarom maken ze geen haast om wetten uit te voeren. Maar dat is geen onwil. Het is laksheid.”

Penwortel

Voor de 61-jarige Carstens gold het Afrikaans al lang als een Afrikaanse taal. Dat was het al zo’n honderd tot honderd vijftig jaar nadat de eerste Nederlanders zich in de zeventiende eeuw in de Kaap hadden gevestigd. De wetgeving is daar alleen maar een erg late reactie op – van de grondwetswijziging in 1961 die het Nederlands als officiële taal verving door het Afrikaans tot de recentste wetsvoorstellen voor het taalonderwijs. “Het Nederlands was de penwortel, waarna de taal hier takken heeft gekregen,” zegt hij.

Overal verstaanbaar

Nederlanders kunnen het Afrikaans nog altijd eenvoudig begrijpen – zeker als je het voorleest. Carstens werkt aan een boek over de geschiedenis van het Afrikaans. Hij schat de overeenkomsten tussen de zustertalen op circa tachtig procent. “De woordenschat en de taalstructuur komen grotendeels overeen. Alleen de uitspraak verschilt. Ik heb het zelf ook gemerkt toen ik dit jaar op sabbatical in Nederland was. Ik kon mij met Afrikaans overal verstaanbaar maken.”

Liedjes

Toch groeien beide talen steeds verder uit elkaar. Een belangrijke oorzaak daarvan is het verbreken van het contact in het tijdperk van de apartheid. De culturele boycot van de jaren zeventig en tachtig vernietigde de historische banden tussen Zuid-Afrika en Nederland, waardoor jongere generaties weinig weten van de taalverwantschap. Dat geldt voor beide landen: Zuid-Afrikaanse kinderen leren op school weinig over Nederland, Nederlandse kinderen zingen op school al jaren geen Afrikaanse liedjes meer. Wie kent Sarie Marais nog?

Groter klankverschillen

“Veel Afrikaanstaligen hebben een bruine huidskleur,” zegt Carstens. “Zij hebben helemaal geen boodschap aan Nederland. Maar ook blanken hebben steeds meer moeite met het Nederlands, waarvan de klankverschillen steeds groter worden. Ik merk het bij mijn eigen kinderen. Wij kunnen hier de tv-zender BVN ontvangen. Hoewel hier dikwijls Nederlandstaligen over de vloer zijn geweest, kunnen zij de taal moeilijk verstaan. Door de geringe blootstelling aan Nederlands zal dat niet beter worden.”

Klein groepje

Bellen doe je met een ‘selfoon’

De laatste jaren zijn de contacten tussen beide landen wel aangehaald. Een voorbeeld daarvan is het Festival voor het Afrikaans, dat eerder dit jaar voor de tweede keer plaats vond – dit keer in Den Haag. Of neem nu de discussie over de vraag of Zuid-Afrika tot de Nederlandse Taalunie moet toetreden. Als hij voor onderzoek in Nederland en Vlaanderen is, voelt Carstens ook daar de nieuwsgierigheid voor het Afrikaans toenemen. Maar hij is zich er terdege van bewust “dat het maar om een klein groepje gaat”.

Selfoon

De andere redenen dat Afrikaans en Nederlands uit elkaar groeien, hebben te maken met ontwikkelingen in Zuid-Afrika. De invloed van het Engels, de voorkeurtaal van de Zuid-Afrikaanse regering, is zo groot dat nieuwe woorden eerder uit die taal komen dan uit het Nederlands. Een mobieltje of gsm heet in het Afrikaans ‘selfoon’. En het werkwoord ‘aanspreken’ wordt niet meer alleen gebruikt in ‘ik spreek je aan op je gedrag’, maar ook in de betekenis van ‘ik adresseer een probleem’ – van ‘to address’.

Woordenboek

“In het Afrikaans is men sneller geneigd een eigen woord te maken,” zegt Carstens. “In Nederland gebruiken veel mensen achteloos Engelse woorden. Het taalcomité van de Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenschap en Kuns beslist daar al sinds 1917 over. Maar dan komt de democratie om de hoek kijken: veel mensen gebruiken makkelijker termen uit het Engels. Die komen dan uiteraard in de standaardwoordenboeken terecht, zoals dat in alle talen gaat.”

Ubuntu

Sinds het einde van de apartheid is het Afrikaans van de blanken niet langer de standaard. Ook dat verklaart de toenemende kloof met het Nederlands. De taalvariaties van de bruine sprekers – inmiddels 55 procent van de sprekers – wordt nu ook erkend. Carstens: “Het Afrikaans kent tal van woorden van Afrikaanse herkomst. Ubuntu bijvoorbeeld: vreedzame samenleving. Of indoena: belangrijk persoon. Maar tot 1991 werden deze leenwoorden maar heel beperkt gedocumenteerd. Nu nemen ze in het woordenlijst van de Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenschap en Kuns een heel hoofdstuk in.’

Thuistaal

De nieuwe wetsvoorstellen zijn niet de enige reden waarom Carstens positief is over het Afrikaans. Het aantal sprekers was bij de laatste volkstelling in 2011 met 800.000 gegroeid, terwijl in vijftien jaar een miljoen Afrikaanstaligen het land hebben verlaten. In totaal spreekt 13,5 % van 51,8 miljoen inwoners Afrikaans als eerste taal. “Niemand kan de groei verklaren. Misschien heeft men ze beter geteld. Misschien durven meer Zuid-Afrikanen toe te geven dat Afrikaans hun thuistaal is.”

Meer studenten

Ook het aantal studenten trekt aan. “In de jaren 2000 was er nog sprake van een daling,” zegt Carstens. “Zo’n 35 tweedejaarsstudenten schreven zich aan de Potchefstroomkampus van de Noordwes-Universiteit in voor Afrikaans. Nu zijn het er bijna zestig. Geen spectaculaire stijging, maar elk jaar komen er bij. Dit studiejaar zijn de aantallen weer gegroeid. Er is ook genoeg werk voor studenten: als tolk, vertaler, redacteur of in het onderwijs.”

Positief

Wannie Carstens: “In het Afrikaans is
men sneller geneigd een eigen woord
te maken. In Nederland gebruiken
veel mensen achteloos Engelse
woorden.”

Misschien is er ook iets af te dingen op de jubel. Sommige Afrikaanse taalkundigen vrezen dat het Engels de taal zal verdringen. Maar dat strookt niet met Carstens principiële positieve grondhouding. “Ras als een factor begint te verdwijnen in Zuid-Afrika. Oude mensen hebben nog de perceptie van het Afrikaans als taal van de Apartheid, maar dat vermindert ook. Wij – Afrikaanstaligen – zijn van plan hier te blijven. Dan kun je het best positief werken om de taal te versterken.”

Beledigend

Carstens moet dan ook lachen als hij wordt geconfronteerd met in essentie beledigende citaten over het Afrikaans als ‘een wat kinderlijk klinkende taal met koddige woorden’. “Ik zeg dan altijd: dit is de taal die jullie in Nederland en Vlaanderen over honderd jaar spreken. Zie de boeken van Joop van der Horst. Vereenvoudiging is een normaal proces voor talen. Dat is precies wat er met het Nederlands is gebeurd, toen het evolueerde in het Afrikaans. Daarom lopen wij voorop.”