De magie van details

Hoofse ridders, kluten, mirakelspelen …  Er zijn wel boeiender dingen dan de Nederlandse literatuurgeschiedenis, denkt u? Mis. Want nu is er Wereld in woorden van Frits van Oostrom. Een magische reis door de eeuw van de pest, het Brugse herbergleven, mysterieuze vertellers en – ja, toen al – schoppen tegen de kerk.

“Men schopte al vroeg tegen de kerk aan” Waarmee werden uw voorvaderen zo’n 700 jaar geleden geconfronteerd? Met de Zwarte Dood bijvoorbeeld, die een derde van alle Europeanen het leven kostte. Als ze dat overleefden, moesten ze uit de buurt blijven van Franse en Engelse legers, want in 1337 begonnen die aan hun Honderdjarige Oorlog. (Vlaanderen viert overigens nog altijd zijn overwinning op de Fransen tijdens de Guldensporenslag van 1302.) Woonden uw voorvaderen in Italië, zeg maar Firenze, Venetië of Genua, dan leidden ze allicht een fijn leven, want de handel met het Verre Oosten bracht daar veel geld in het laatje. En de veertiende eeuw bracht nog meer nieuws: het eerste uurwerk, de eerste stadsbesturen, het begin van de heksenvervolging, de bombarde ... Een boeiende eeuw? Dat vond Frits van Oostrom ook. Met ‘Wereld in woorden’ zoomt hij meesterlijk in op een verrassend rijke literatuurgeschiedenis.

Wereld in woorden’ gaat over de Nederlandse literatuurgeschiedenis van de veertiende eeuw. Wat moeten we daar absoluut over weten?

Naast heel verheven teksten van
Ruusbroec vind je in de literatuur van
de veertiende eeuw de meest
obscene boerden.

Van Oostrom: “Dat die eeuw veel interessanter is dan men denkt. De dertiende eeuw bekijkt men vaak als de klassieke grote eeuw van de Middelnederlandse literatuur, met zijn ridderromans, Hadewijch, de Reinaert, Jacob van Maerlant, om maar enkele reuzen te noemen. Daarmee vergeleken is de veertiende eeuw volgens literatuurgeschiedenissen (afgezien van Ruusbroec en de abele spelen) toch een beetje een rommelzolder. Maar dat klopt niet! De veertiende eeuw is veel spannender, echt veel gedurfder en vernieuwender dan ik zes, zeven jaren geleden wist, toen ik aan het boek begon.“

Waarom zoal?

Van Oostrom: “De veertiende eeuw biedt een grote variatie aan teksten en taal, precies zoals in onze tijd. Wereld in woorden gaat daarom ook over taal. Het Nederlands in de veertiende eeuw bestrijkt net zo’n breed gamma als het Nederlands van nu: in beide tijdvakken vind je sacrale en verheven taal, opiniërende taal, frivole of obscene taal enz. Wereld in woorden toont die enorme variatie in de veertiende-eeuwse literatuur. Naast heel verheven teksten van Ruusbroec vind je er de meest obscene boerden. De veertiende eeuw is soms verrassend modern, vernieuwend, veel moderner dan de dertiende eeuw. Maar het blijft ook een totaal andere wereld.”

U ruimt in uw boek heel wat misverstanden op. Dat de boekproductie pas goed op gang kwam met de uitvinding van de boekdrukkunst in 1450 bijvoorbeeld.

Van Oostrom: “Je ziet in de veertiende eeuw inderdaad nieuwe fenomenen ontstaan. Ten eerste deed het papier zijn intrede. Dat was goedkoper en veel eenvoudiger te produceren dan perkament. Ten tweede werd het cursief schrift bedacht, de ‘littera cursiva’. Dat lettertype maakte het mogelijk om teksten veel sneller te noteren, misschien wel vijf of tien keer zo snel als met de traditionele ‘littera textualis’. Beide vernieuwingen betekenden dat boeken vele tientallen keren sneller konden worden geschreven. Dat leidde al in de veertiende eeuw tot een enorme toename van het aantal boeken. De boekdrukkunst zat er gewoon aan te komen!”
“Nog een fenomeen dat je dan al ziet naderen, is de universiteit. En uiteindelijk ook - maar dan zijn we eeuwen verder - de Nederlandstalige universiteit. Het Nederlands begint een taal van intellectuelen te worden, iets wat in de dertiende eeuw nog niet het geval was. Ik vind de universiteit trouwens een van de mooiste erfstukken uit de middeleeuwen, naast de kathedralen natuurlijk.”

“Ik zou het nachtelijk herbergleven van toen wel willen meemaken” Een ander misverstand gaat over de kerk. De meesten denken dat de katholieke kerk in die tijd een absoluut machtsbolwerk was waar niemand tegenop kon, tot Luther en Calvijn halverwege de vijftiende eeuw op de proppen kwamen.

Van Oostrom: “Als ik lezingen houd in een van oudsher katholieke omgeving, leg ik daar ook vaak de nadruk op. In het noorden van Nederland leeft de stereotype opvatting over katholicisme dat dat een geloof is van alleen maar braaf ‘ja’ en ‘amen’ zeggen. Daarentegen zou in het protestantse geloof en in het helemaal-niets-geloof een grote individualiteit en onafhankelijkheid centraal staan. Dat denken mensen dan. Nou, ik denk, zeg ik als niet-gelovige - echt overtuigde niet-gelovige - dat het heel anders ligt. Die stereotype opvatting klopt gewoon niet. Men schopte al veel vroeger tegen de kerk aan.”

Mocht de teletijdmachine van professor Barabas echt bestaan, naar welke plaats of persoon in de veertiende eeuw zou u meteen willen reizen?

Frits van Oostrom: “De veertiende
eeuw is soms verrassend modern,
vernieuwend, veel moderner dan de
dertiende eeuw.”

Van Oostrom: “Als onderzoeker ga je natuurlijk naar de tekst of figuur toe die nu nog het meest raadselachtig is. Dat zou dan voor mij de auteur zijn van de Dialoog van meester Eckart en de onbekende leek. Dat is een heel bijzondere, extreem vreemde tekst met een hele eigenzinnige stem. Het is nog altijd totaal onduidelijk waar deze auteur zich bevond, wat voor iemand dat was. Dus dat zou ik heel graag als wetenschapper willen weten.”
“Anders wordt het als je me vraagt: waar zou je zelf het liefst rond willen lopen, waar zou je de sfeer willen proeven? Dan zou ik kiezen voor de stad Brugge rond 1400. Echt verrassend zou het allicht niet zijn, want we hebben een vrij aardig beeld van het bruisende Brugge van rond 1400. Maar dan zou ik al die schepen zien, al die talen horen, zien hoe dat met die wisselaars ging. Ik zou het nachtelijk herbergleven kunnen meemaken. In dat milieu zou ik me ook iets beter thuis voelen dan in de kloosters van de Moderne Devotie. Daar zou ik ook wel eens door een raam willen kijken, maar ik hoef er niet per se zelf tussen te zitten.”

Hoe kan volgens u het beste middeleeuwse literatuurgeschiedenis in het middelbaar onderwijs worden gegeven? Heeft u tips voor leraren Nederlands?

Van Oostrom: “Ik wil vooropstellen dat ik nog geen seconde van mijn leven voor een middelbare schoolklas heb gestaan. De ene school is de andere niet en in sommige klassen kun je als docent veel meer kwijt dan in andere. Wereld in woorden is niet geschreven voor de middelbare school. Maar een bevlogen leraar kan er misschien toch wel dingen uithalen die de leerlingen interessant vinden. Het boek biedt veel gevarieerde veertiende-eeuwse teksten. Dat loopt uiteen van chirurgische teksten tot en met schuine, scabreuze, teksten (die kinderen altijd erg leuk schijnen te vinden!), toneel, mystiek, enz. enz. Of laat de leerlingen eens een stukje Middelnederlands horen. Ik heb vaak gemerkt dat daar toch een bepaalde betovering van uitgaat.”

Dit artikel is de sterk ingekorte versie van een uitgebreid interview met Frits van Oostrom over ‘Wereld in woorden’? Download hier de volledig versie: lees meer over de abele spelen (‘de zwarte zwanen veertiende eeuw’), middeleeuwse uitdrukkingen, de reeks ‘Geschiedenis van de Nederlandse literatuur’ en drie redenen waarom van Oostrom zijn eigen boeken nooit herleest.

‘Wereld in woorden’: meer dan een boek

1. Het boek
   Wereld in woorden is verschenen als paperback en als gebonden boek (‘hardcover’) bij Uitgeverij Prometheus / Bert Bakker te Amsterdam. Het boek wordt in België gedistribueerd door Standaard Uitgeverij.
    
2. De website
   Op Frits van Oostrom, Wereld in Woorden vindt u nog veel meer tekst en beeld over de veertiende eeuw. Zo vindt u er prachtige afbeeldingen uit het boek, een bloemlezing van originele en vertaalde veertiende-eeuwse tekstfragmenten uit het boek (goed te gebruiken in het onderwijs), waaronder de schuine boerde De visser van Parijs, en ook recensies van Wereld in woorden.
    
3. De sneak preview
   Wilt u weten hoe de pest in die tijd huishield? Of waarom de zichzelf zwepende, boetedoende, pestflagellanten tegen de zin van de kerk in door steden trokken? Lees dan openingshoofdstuk van Wereld in woorden.
    
4. De auteur
   Frits van Oostrom is een van dé specialisten op het gebied van de Nederlandstalige literatuur tussen 1100 en 1400. Zijn loopbaan is geplaveid met onderscheidingen en eerbewijzen. Na een bekroond proefschrift over de ridderroman ‘Lantsloot vander Haghedochte’ werd hij in 1982, negenentwintig jaar jong, benoemd tot hoogleraar aan de Leidse universiteit. Daarna publiceerde hij de eveneens gelauwerde studie ‘Het woord van eer’ (1987) over de hofcultuur in het veertiende-eeuwse Den Haag, de biografie van Jacob van Maerlant ‘Maerlants wereld’ (1996), waarvoor hij de AKO-prijs kreeg, en ‘Stemmen op schrift’ (2006), een literatuurgeschiedenis van de periode 1100-1300. Voor zijn wetenschappelijk werk tot dan toe kreeg hij in 1995 de Spinozaprijs.
   Van Oostrom was gasthoogleraar aan Harvard University, president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen en voorzitter van de commissie die de (geschiedenis)canon vaststelde. Sinds 2002 geniet hij als Utrecht universiteitshoogleraar een bijzondere status. De Katholieke Universiteit en de Universiteit Antwerpen verleenden hem eredoctoraten.