‘Millennium’ hijst hoorspel uit de vergeetput

Tot de jaren tachtig kon je op elke radiozender wel een hoorspel beluisteren. Daarna werd het minder populair. Dankzij mp3-speler en iPod keert het genre langzaam terug en de radio doet ook weer mee. Straks zelfs met Stieg Larsons ‘Millennium'.

250 radiocommercials maakt het Geluidshuis per jaar en dat al 25 jaar lang. “Het is onze core business, maar het liefst maak ik hoorspelen”, zegt regisseur en componist Koen Brandt (49), die een ploeg van acht medewerkers leidt. Zijn bureau glimt als een nieuwe wagen en door het venster kijken we uit over tuintjes en garageboxen in de volkse wijk Het Kiel in Antwerpen. Geregeld zien buurtbewoners hier de beste Vlaamse acteurs binnenlopen. Hun stemmen laten ze achter in  verhalen voor kinderen en volwassenen, met name in hoorspelen. Meer dan vier maanden duurt het om er één te maken.

“Bij Pixar doen ze het, dus doen wij het ook”

Koen Brandt: "Als wij zeggen dat we
een olifant zijn, dat moet je echt horen
dat we er een zijn. In audio kun je
niet liegen."

Wie is er eigenlijk nog geïnteresseerd in hoorspelen? “Veel kleuterjuffen werken met hoorspelen in de klas, maar vooral ouders  die op reis gaan, kopen ze”, legt Koen Brandt uit. “We hebben nu vijf ‘heerlijke hoorspelen’ uitgebracht. Genoeg om een kind bezig te houden tot in Zuid-Frankrijk.” (lacht)  Samen met drie vaste schrijvers herwerkt Brandt vooral minder gekende sprookjes: De Vlo en de Professor, De Nachtegaal, Wilde Zwanen…  “Als je een hoorspel maakt, moet je een scenario schrijven. Je wilt dingen veranderen, creatief zijn. Maar kinderen vinden het helemaal niet zo fijn als Doornroosje plots in een loft woont of als Sneeuwwitje met een iPod door het bos loopt, en zeker niet als je de verhaallijn verandert. Daarom kiezen we voor minder gekende sprookjes. Bij Pixar doen ze dat zo en met onze ‘heerlijke hoorspelen’ doen we hetzelfde. En het slaat aan. Omdat kinderen graag naar prentjes kijken bij een verhaal, geven we er ook een boekje bij uit.  Een van onze hoorspelen staat intussen in de top drie van verkoopcijfers in Vlaanderen, na de ongenaakbare Geronimo Stilton.”

“Met grote namen lok je meer luisteraars”

Als Vlaanderen het Geluidshuis heeft, dan heeft Nederland de Hoorspelfabriek. Het bedrijf ligt in Vreeland, niet zo ver van Hilversum, en bestaat nog maar zes jaar. Maar in die tijd brachten Marlies Cordia, Vibeke von Saher en een team van jonge auteurs en technici niet minder dan 40 hoorspelen op de markt. Het zijn allemaal bewerkingen van literaire werken, van oude en nieuwe klassiekers tot crimi en science fiction. ‘Tirza’ van Grunberg en ‘Max Havelaar’ van Multatuli zijn de nieuwste aanwinsten. “De meeste hoorspelen of audiofilms duren 75 à 80 minuten, sommige drie à vier uur”, vertelt Marlies Cordia. Net zoals het Geluidshuis werkt de Hoorspelfabriek bijna uitsluitend met topacteurs. “Authentiek acteren is zo belangrijk in het hoorspel. Bovendien lok je nu eenmaal meer geïnteresseerden als je met grote namen kunt uitpakken.”

“Meer dan honderdduizend mensen blijven ervoor op”

Het Geluidshuis zit sterk op de markt voor kinderen, de Hoorspelfabriek merkt toenemende belangstelling bij volwassenen. Cordia: “Er is echt een publiek voor: jong en oud, en meestal hoger opgeleid. We weten dat het hoorspel vroeger veel populairder was dan nu, maar dat betekent niet dat het nu helemaal dood is. Zo kun je op de nationale radio-omroep nog elke nacht om kwart voor één een hoorspel volgen. ‘Wat een vreemd tijdstip’, zul je misschien denken, maar er blijken meer dan honderdduizend mensen naar te luisteren, meer dan als je het op de middag of om tien uur ’s avonds zou programmeren. Velen downloaden het ook van de radiowebsite. En nu zien we ook andere omroepen het hoorspel herontdekken.”

“Auteursrechten zijn een groot probleem”

Het groeiende succes van luisterboeken schijnt er inderdaad op te wijzen dat ook het hoorspel weer toekomst heeft. Sinds enkele jaren produceert ook Het Geluidshuis hoorspelen voor volwassenen: ‘Het Derde Huwelijk’ van Tom Lanoye, ‘Het Jaar van de Kreeft’ van Hugo Claus, ‘Op Reis in het Scriptorium’ van Paul Auster… We verwachten Stieg Larsons ‘Millennium’ of een crimi van Pieter Aspe in het rijtje, maar dat is een misrekening. “Het grote probleem zijn de auteursrechten”, zegt Brandt. “Ofwel lust de uitgeverij je niet ofwel zijn van het boek reeds de filmrechten verkocht en daar zit het geluid bijna altijd mee in. Kijk, dan kunnen we er natuurlijk geen hoorspel van maken.”

“Millennium is een echte primeur”

Marlies Cordia: "In een hoorspel heb je meer kansen
om ook de karakters uit te diepen."

Dus geen Stieg Larsons ‘Millennium’ op de radio? Toch wel en dat is een primeur. “Vanaf het najaar kun je het eerste boek in veertig afleveringen beluisteren op de Nederlandse radio-omroep”, zegt Marlies Cordia met enige fierheid in haar stem. “Auteursrechten zijn ook voor ons een groot probleem, maar hier hadden we het geluk dat mijn compagnon Vibeke von Saher Deense is van oorsprong  en de Scandinavische talen spreekt. Zo kwamen we aan een directe link met de Zweedse rechthebbende en kregen we de rechten. Vier auteurs schreven de scenario’s. Aan het eerste boek hebben we anderhalf jaar gewerkt.”

“Een stem liegt nooit”

In de Hoorspelfabriek spreken ze van audiofilms, in het Geluidhuis houden ze het bij hoorspelen. Wat is een hoorspel dan wel: theater of film? “Meer film dan theater”, geeft Brandt toe. “Je maakt een scenario en een storyboard, je neemt het verhaal niet chronologisch op maar volgens de agenda van de acteurs, je maakt meerdere ‘takes’, je stopt er ‘special effects’ in en na de opnamen wordt er stevig gemonteerd. Het belangrijkste verschil met film heeft te maken met geloofwaardigheid. Een filmacteur kan zich nog verstoppen achter uiterlijk vertoon of achter visuele effecten, maar een stem liegt nooit. En bij een hoorspel heb je niets anders om op voort te gaan. Als wij zeggen dat we een olifant zijn, dat moet je echt horen dat we er een zijn. In audio kun je niet liegen, woord en toonaard zijn allesbepalend. Daarom werken we dus met professionele acteurs.”

Net zoals het Geluidshuis werkt de Hoorspelfabriek
bijna uitsluitend met topacteurs.

“300 pagina’s in een uur”

Hoe krijg je een boek van 300 pagina’s in een hoorspel van een uur geperst? “Het is schrappen en herschrijven”, antwoordt Brandt. “Toch blijven we soms dichter bij de bron dan film of theater. Een goede dialoog laten we graag onaangeroerd.” Daarmee is een hoorspel anders dan lezen en anders dan film kijken.“ Marlies Cordia kan dat bevestigen: “Je moet keuzes maken. In de film en feuilletons van ‘Millennium’ ligt het accent sterk op de plot en de actie. Maar in een hoorspel heb je meer kansen om ook de karakters uit te diepen. Dat doen we dan ook.”

“Te Vlaams, te Hollands”

Het Geluidshuis en De Hoorspelenfabriek lijken elkaars concurrenten, maar dat is niet zo. Ze verkopen bijvoorbeeld elkaars producten. “We werken samen”, legt Brandt uit. “Het is overigens niet zo eenvoudig om de grens over te steken met hoorspelen. Te Vlaams, te Hollands. Twintig gezinnen in Nederland hebben ons eerste hoorspel getest. Die gezinnen waren er zeer over te spreken, maar in de winkel bleef het hoorspel toch op de rekken liggen. Volgend jaar willen we dan ook een hoorspel maken met Nederlandse acteurs.”

“Je schedel is het mooiste filmscherm”

Wat Marlies Cordia leuk vindt aan hoorspelen? Dat je je fantasie de vrije loop kunt laten gaan, ook als luisteraar. De Amerikaanse regisseur Orson Welles, die in de jaren dertig heel Amerika in paniek deed slaan met zijn hoorspel ‘The War of the Worlds’, geeft het treffend weer: ‘Je schedeldak is het mooiste filmscherm ter wereld.’” Koen Brandt zeg het nog anders: “Hoorspelen maken is een passie, waarvan ik hoop dat ze niet zal uitdoven zodra ik met pensioen ga. Mijn grootste hoop is dat het Geluidshuis mijzelf zal overleven.”

www.geluidshuis.be
www.hoorspelfabriek.nl