Leer eens Frans met 61 woorden

Laat leerlingen veel minder Engelse of Franse woorden leren dan nu, maar dan wel grondig. Dat stelt taalpsycholoog Marc Brysbaert (UGent). Hij  onderzoekt hoe we taal maken en begrijpen. Hoeveel woorden hebben we daar écht voor nodig?    

Er zitten minstens 50.000 woorden in ons hoofd. Sommige gebruiken we dagelijks, andere hebben we misschien maar tien keer in ons hele leven gelezen of gehoord. Maar zelfs die laatste zitten opgeslagen in de hersenen. En met die woorden gaan we iets uitleggen. Met een debiet van drie woorden per seconde weten we feilloos de woorden uit dat mentale woordenboek op te halen en op een rijtje te zetten. Daardoor kunnen we onze gedachten overbrengen naar een luisteraar. Die zoekt met dezelfde snelheid de betekenis van die woorden op in zijn eigen hersenen. Zo kan hij onze gedachtegang reconstrueren.

Er zitten minstens 50.000 woorden in ons hoofd

Al lang proberen taalpsychologen te achterhalen hoe dat mogelijk is. Ze vragen zich ook af hoe een kind – vooral een kind – in staat is dit te leren. De jongste tien jaar hebben ze verrassende vaststellingen gedaan. Ontwikkelingen in de wereld van de computer hebben hen daarbij stevig geholpen.

Dit is geen woord

Hoe snel herkennen we woorden? Daarvoor hebben Marc Brysbaert en zijn collega’s een proef gedaan en die heeft hen veel geleerd. De proefpersonen zitten aan een computer. In een willekeurige volgorde krijgen ze bestaande en niet-bestaande woorden te zien. Ze moeten op een knop drukken: dit is een woord / dit is geen woord. De computer meet hun reactietijd. Zodra heel veel mensen die toets hebben gedaan met dezelfde woorden, berekent hij de gemiddelde tijden per woord in milliseconden.

Marc Brysbaert: "Waarom moet je álle onregelmatige
werkwoorden uit je hoofd leren voor Frans of Engels, als
er maar twintig in echte gesprekken voorkomen?"

Wat je kon voorspellen, komt ook uit. Alledaagse woorden herkennen we sneller dan zeldzame. Om dat zeker te weten, vergelijkt Brysbaert de lijst van de snelste woorden met lijsten van de meest frequente woorden. Zulke lijsten bestaan al sinds de jaren tachtig. Brysbaert: "Toen heeft men aan het Max Planck Instituut in Nijmegen jaren besteed aan het tellen van woordjes en het toewijzen van woordsoorten. Tegenwoordig hebben we middelen om die lijsten sneller en goedkoper samen te stellen."

Onderschriften van films

Brysbaerts eigen frequentielijst is samengesteld uit de onderschriften van duizenden televisieprogramma's en films. Die teksten zijn zowel spreektaal als geschreven taal. Ze blijken een betrouwbaarder idee te geven van de frequentie van woorden dan oudere lijsten, die werden opgesteld met behulp van gedrukte bronnen. Opvallend: als de relatie tussen frequentie van een Nederlands woord en de herkenningstijd in een grafiek wordt gebracht, lijkt die verrassend sterk op de statistieken die voor andere talen werden opgesteld. De snelheid waarmee Nederlands- of anderstaligen woorden herkennen, hangt voor elke taal blijkbaar af van hetzelfde gegeven, namelijk hoe vaak het woord voorkomt in het taalgebruik.

Kleinere woordenschat volstaat

Wist u dat we met een woordenschat van slechts 61 woorden al de helft van al de woorden te kunnen verstaan die mensen in conversaties gebruiken? Dat is een van verrassende conclusies die je kunt trekken  op basis van de frequentielijsten. Die 61 woorden zijn natuurlijk functiewoorden, zoals ik, jij, de, een en het. Maar daar heb je niet zoveel aan om de ander te begrijpen. Maar wie 1000 woorden heeft geleerd, begrijpt al 82 procent van de woorden in een gesprek. Spijtig genoeg moeten we, om van 82 naar 87 en 90 procent te stijgen, onze woordenschat verdubbelen en verdrievoudigen. De suggestie van de taalpsycholoog is dan ook: beperk in (vreemde)taalonderwijs het aantal woorden, maar oefen die dan wel grondig in. "Waarom moet je álle onregelmatige werkwoorden uit je hoofd leren voor Frans of Engels, als er maar twintig in echte gesprekken voorkomen?"61 woorden, maar je hebt er niet veel aan

Koeien, blokken en puzzels

Maar er is meer. Als het herkennen van een woord alleen zou afhangen van zijn frequentie, dan kon je voorspellen welke plaats het inneemt in de statistiek van snelst herkende woorden. Toch is dat is niet altijd zo, en dan wordt het voor psychologen pas helemaal interessant. Want nu kunnen ze op zoek gaan naar bijkomende mechanismen, die misschien iets leren over de manier waarop woorden in onze hersenen opgeslagen zitten. Zo blijkt dat woorden als muts, koe, blokken, spaarpot, soep, mier, schepje, trommel en puzzel niet vaak in conversaties en teksten opduiken, maar toch herkennen we ze snel. Veel van die woorden hebben we geleerd als kind. Blijkbaar laten woorden op nog jonge en weinig 'gevulde' hersenen een diepere indruk na dan woorden die er later bijkomen.

Een hoofd vol netwerken

Er zijn nog andere verrassende vaststellingen over het herkennen van woorden. Om te beginnen herkennen we woorden sneller in hun 'natuurlijke omgeving'. We herkennen het woord brief sneller na het woord postbode, dan na het woord oma. Zelfs vormgelijkheid helpt om een woord snel naar boven te halen. Na het woord boot of boon, herkennen we boom sneller dan na bijvoorbeeld biet of baan.

"Dat verschijnsel wijst erop dat woorden niet zomaar los in onze hersencellen zitten opgeslagen”, weet Marc Brysbaert. “Het betekent dat er netwerken in onze hersenen actief zijn, waardoor een woord banden heeft met sommige andere woorden. Als een deel van het netwerk wordt aangesproken, reageren ook de verwante woorden. Het gevolg is dat een woord dat weinig gelijkende woorden heeft, bijvoorbeeld sfinx, minder levendig in onze hersenen aanwezig zal zijn dan bijvoorbeeld leeuw."

Denken in het Engels

Vervelend is dat ook woorden uit andere talen deel uitmaken van die netwerken. Lang dacht men dat tweetaligheid kon bestaan doordat we twee taalsystemen apart konden houden in ons hoofd. Daar wordt nu sterk aan getwijfeld. Niet alleen blijken de meest vertrouwde woorden, ook al zijn ze in een andere taal, soms die uit onze moedertaal in de weg te zitten. Zo zal iemand die veel Engels gebruikt, het woord room iets trager als Nederlands herkennen doordat het Engelse room in de weg zit.

Marc Brysbaert: “We herkennen het woord brief sneller
na het woord postbode, dan na het woord oma.”

Daarenboven is taal gebonden aan situaties, zegt Marc Brysbaert. Hij woonde lang met zijn gezin in Engeland, waar de kinderen op school zaten. "Als ik ze vroeg in het Nederlands iets te vertellen over school, dan zag ik ze bij wijze van spreken denken in het Engels en vertalen naar het Nederlands. Maar als we over opa en oma vertelden, schakelden ze spontaan naar het Nederlands over, want bij hen hadden ze die taal gesproken."

Hersenen als een computer

Er ligt nog werk op de plank voor taalpsychologen. Zo willen ze meer inzicht in hoe we met onze woordenschat zinnen maken. Tot een jaar of tien geleden volgde de taalkundige wereld vrijwel unaniem de theorieën van Noam Chomsky. Die sprak over dieptestructuren die voor elke taal dezelfde zijn en pas klank krijgen in oppervlaktestructuren die per taal verschillen.

"Lang heeft men geprobeerd op basis van deze inzichten vertaalcomputers te maken. Dat wilde maar niet lukken en de taalkundige aanpak werd ingehaald door het succes van onderzoekers naar artificiële intelligentie. Die keken naar groepen woorden die dikwijls samen voorkomen en vertaalden op basis van statistiek. En gek genoeg komt nu het idee naar boven dat Chomsky het verkeerd zag en dat wij misschien ook wel taal maken met woordenreeksen die door veelvuldig gebruik actief zijn in onze hersenen."

Of hoe de mens meer op een computer lijkt dan hij zelf voor mogelijk hield.

Naschrift van de redactie: SUBTLex-NL bevat frequenties van Nederlandse woorden in ondertitels.