“Ze wilden onze potten en pannen, en ze hielden onze woorden”

Allereerste Nederlands uitleenwoordenboek is uit

Wist u dat de Nederlandse woorden baas, gas en pomp het meest zijn overgenomen in andere talen? In meer dan vijftig landen gebruikt men ze. Dat veel van onze woorden uit vreemde talen komen, wisten we al. Maar we hebben ook veel woorden uitgeleend aan die talen. Alles daarover vindt u in het allereerste 'uitleenwoordenboek' ter wereld. Taalschrift neemt het voor u door.

Nederlandse woorden wereldwijd is voor zover bekend het eerste woordenboek ter wereld waarin uitleenwoorden zijn verzameld. In dit geval gaat het om de woorden die het Nederlands aan andere talen heeft uitgeleend. Het boek bevat meer dan 17.500 trefwoorden die in 138 talen zijn aangetroffen. In de inleiding beschrijft de auteur, etymologe en lexicografe Nicoline van der Sijs, uitvoerig hoe de contacten met al die talen zijn verlopen.

Nicoline van der Sijs:“Of een
taal een leenwoord aanvaardt
of niet, is puur toeval.”

'Vanaf de zeventiende eeuw zijn Nederlanders en Vlamingen de wereld rond getrokken om handel te voeren’, verklaart van der Sijs. “Ze hadden producten bij zich, potten en pannen en allerlei huisraad, waarvoor belangstelling was in verre streken. De mensen daar hadden geen woord voor die specifieke producten. Daarom namen ze het woord van de handelaar over. Zo komt het dat je in het Japans onze woorden voor bier, kurkentrekker en glas nog kunt herkennen. Woorden voor heel gewone dingen.'

Ging dat snel, die woorden overnemen?
Nicoline van der Sijs: 'Dat kon bijzonder snel gaan. We weten bijvoorbeeld dat de Nederlanders maar even hebben rondgelopen op de Polynesische eilanden, zonder zich daar zelfs te vestigen. Maar ze ruilden allerlei spullen met de eilandbewoners en wat ze zelf hadden meegebracht, maakte blijkbaar grote indruk. Daardoor bestaat nu in die talen nog het woord tuluma, dat teruggaat op het Nederlandse trommel. En ze kennen ook nog onze naald, bus, bijl en schop. Zelfs het woord poepen leeft er nog voort, in de Belgische betekenis 'copuleren'.'

We hebben toch niet alleen huis-, tuin- en keukentaal wereldwijd verspreid?
Nicoline van der Sijs: 'Nee. Vooral in de kolonies hebben we ook woorden nagelaten die dienstig zijn in het bestuur en het onderwijs. Maar dat is dus pas in de negentiende eeuw. Op plaatsen waar de Nederlanders missiewerk hebben verricht, herken je ook Nederlandse woorden uit die wereld. Maar de handel is altijd voorgegaan op het zendingswerk. Eerst de portemonnee, dan het geloof, moeten ze gedacht hebben.'

Zijn alle Nederlandse woorden blijven voortleven in die vreemde talen?
Nicoline van der Sijs: 'Dat is moeilijk te achterhalen. Ik heb voor dit boek vooral gesnuisterd in de  etymologische woordenboeken van die vreemde talen. Als daar geen verouderde woorden in waren opgenomen, was het moeilijk om dat aan te vullen. Ik weet ook zeker dat veel woorden verdwenen zijn, omdat de zaken verdwenen zijn waar ze voor dienden. Het Russisch bijvoorbeeld heeft van ons veel scheepstermen geleend. Maar dat ging om zeilschepen. Veel van die woorden zijn nutteloos geworden en dan verdwijnen ze weer.'

Was er ook weerstand tegen onze woorden, zoals er nu weerstand is tegen onnodig Engels?
Nicoline van der Sijs: ‘Wij hebben zelf de ervaring met strijd tegen woorden die uit het Duits komen. Als je nu kijkt welke daarvan inderdaad verdwenen zijn, en welke we nog dagelijks gebruiken, dan kun je maar één conclusie trekken: of een leenwoord wordt aanvaard of niet, dat is puur toeval. Purisme heeft geen noemenswaardige invloed op een taal; woorden lenen is een heel natuurlijke zaak. Er zijn maar enkele talen waarin je minder leenwoorden aantreft. Het IJslands is er zo een, maar dat is de taal van een afgesloten eiland. Of het Standaardarabisch, waarin vreemde woorden om grammaticale redenen moeilijker in te passen zijn. In het gesproken Arabisch dat je bijvoorbeeld in Marokko hoort, krijgen leenwoorden dan weer wel kansen.’
‘Een merkwaardige reactie op Nederlandse leenwoorden kwam voor in Indonesië. Een heleboel woorden die we daar hebben geïntroduceerd, vooral wetenschappelijke termen, werden na de onafhankelijkheid met opzet ontnederlandst. Zo kregen woorden die eindigen op -teit, zoals universiteit en faculteit, de uitgang -as: universitas en fakultas.'

Wat hebt u zelf geleerd uit dit onderzoek?
Nicoline van der Sijs: 'Dat een taal woorden uitleent omdat er van de natie die die taal spreekt, op een zeker moment invloed uitgaat. De sprekers daarvan hebben iets in de aanbieding, en dan kent ook hun taal succes in het buitenland. Dat is dus tijdgebonden. Het Nederlands had tot in de achttiende eeuw een grote invloed op het Engels, met veel uitleenwoorden over de weverij en andere vakgebieden. Na 1850 werden de verhoudingen omgekeerd en ontvangt het Nederlands veel Engelse woorden. Het netto resultaat is gelijk.'

www.academicservice.nl/nww
 

TOEGELICHT

Welke woorden hebben we uitgeleend?
Nederlandse woorden wereldwijd rekent af met enkele clichés, bijvoorbeeld dat het Nederlands altijd veel woorden heeft geleend maar heel weinig heeft uitgeleend, of dat die uitleenwoorden alleen maar scheepstermen betreffen en dat de Nederlandse expansie uitsluitend plaatsvond in de Gouden Eeuw. Er wordt vaak beweerd dat de Nederlanders in de periode dat zij de macht hadden in Indonesië en andere overzeese gebieden, hun kans niet hebben gegrepen om het Nederlands daar ingang te doen vinden als omgangstaal.

Nu, met Nederlandse woorden wereldwijd in handen, moeten we vaststellen dat zij dat misschien toch wel hebben gedaan, niet als taalsysteem, maar woord voor woord. Een bewijs daarvoor is dat het grootste aantal Nederlandse uitleenwoorden te vinden is in de talen die in vroegere koloniën werden gesproken (met uitzondering van Congo, waar Frans de bestuurstaal was). In het boek wordt beschreven hoeveel uitleenwoorden er in de verschillende talen zijn gevonden en welke talen behoren tot de top tien met Nederlandse uitleenwoorden. Het Indonesisch scoort hoge ogen.

BIJZONDERE UITLEENWOORDEN

De oudste uitleenwoorden
De oudste Nederlandse woorden in het Frans dateren uit de tijd van het Frankische Rijk. Tussen 481 en 751 hadden de Merovingen de leiding, een familie die afkomstig was uit Nederland. Toen heeft het Frans woorden geleend als haten, helm, houw, roven, spieden, wachten en weren. De oudste leenwoorden in het Duits waarvan wij weet hebben dateren uit de 12e eeuw. Toen trokken Nederlandse kolonisten naar de omgeving van Hamburg, Mecklenburg-Vorpommern en Brandenburg. Ze gingen daar onbebouwde veengrond ontginnen. De leenwoorden hebben onder andere te maken met de waterwinning, zoals blijkt uit sloot, beek, vliet en wetering. Ook in het Engels zijn al in de 12de eeuw Nederlandse leenwoorden aangetroffen, bijvoorbeeld dam.

Een onverwacht uitleenwoord
Het Franse bijvoeglijk naamwoord espiègle, ‘ondeugend zonder kwaad te doen’, wordt onder meer gebruikt in de uitdrukking enfant espiègle  (‘stout kind’). Dit is een afleiding van het Nederlandse zelfstandige naamwoord uilenspiegel. De geschiedenis van Tijl Uilenspiegel werd voor het eerst in 1559 in het Frans vertaald. De avonturenroman sloeg aan en daarmee ook de schelmennaam; in 1690 ging men de naam in het Frans overdrachtelijk als bijvoeglijk naamwoord gebruiken voor ‘stout’.

Verborgen uitleenwoorden
In het Japans zijn Nederlandse woorden vaak overgenomen in de vorm van een leenvertaling in Chinese karakters. Die zijn soms op hun beurt  overgenomen in het Chinees en hebben daar een andere uitspraak gekregen. Een dergelijke manier van lenen is alleen mogelijk tussen talen die het Chinese schrift gebruiken of gebruikten, zoals het Chinees, Japans, Koreaans en Vietnamees. Men noemt dit wel ‘grafische ontlening’. Dat geldt bijvoorbeeld voor zetpil, dat in het Japans werd vertaald als zayaku, wat in het Chinees wordt uitgesproken als zuoyao. In dit woord is de Nederlandse bron totaal niet meer herkenbaar.

Grappige uitleenwoorden
Als je gaat kijken wat een Nederlands uitleenwoord in een vreemde taal is gaan betekenen, komen er soms veelzeggende verschillen aan het licht. Een grappige betekekenisverschuiving kreeg kruiwagen toen het werd overgenomen in het Sarnami, een van de talen in Suriname. Daar betekent kroiwági  naast 'eenwielig voertuig' ook ‘steekpenning’.

Het palis, waarin we paleis herkennen, is in het Soedanees een woord voor ‘dwangarbeid’ . Die werd in het verleden namelijk uitgevoerd voor het paleis van de Gouverneur van de VOC in Batavia. Fatsoen is in een aantal Indonesische talen ‘goed staan (van kleding)’ gaan betekenen, franco is in verschillende Indonesische talen de benaming voor een postzegel, aktetas betekent in het Indonesisch naast ‘platte tas voor papieren’ ook ‘vals, namaak’.

In het Javaans is de uitroep hop de naam voor een ‘bushalte’ geworden. In het Sranantongo heeft afdak(je) de betekenissen ‘overdekt kraampje, krot, hut, huis waaraan nog gewerkt wordt; eenkamerwoning; luifel; bepaald soort kapsel’ gekregen. Fout werd in het verleden in het Russisch gebruikt in de scheepstaal voor de slechtste soort balken. De Zuid-Afrikaanse plaatsnaam Stellenbosch heeft in het Engels de betekenis ‘wegpromoveren’ gekregen (officieren die in de Boerenoorlogen gefaald hadden, werden naar Stellenbosch gestuurd). De verzuchting als het maar goed is wordt in het Amerikaans-Engelse dialect gebruikt voor een rusteloos iemand, een tobber. Dat heet daar een astamagootis.

Nieuwe uitleenwoorden
Nu zijn het vooral handelstermen die worden uitgeleend, zoals veiling (in het Duits) en namen voor kazen die pas sinds de jaren zestig of zeventig van de twintigste eeuw bestaan, zoals leerdammer, maaslander en kollumer. En verder namen voor nieuwe vindingen, zoals klapschaats, korfbal of rollator, en wetenschappelijke ontdekkingen zoals planigrafie ‘röntgenfotografie waarbij slechts één vlak scherp wordt afgebeeld’, uitgevonden door de Nederlandse neuroloog B.G. Ziedses des Plantes. Of de namen voor specifiek Nederlandse verschijnselen zoals verzuiling, dat heeft geleid tot de Engelse vertaling pillarization.

Tot slot blijken voetbaltrainers belangrijke ambassadeurs van de Nederlandse taal te zijn: dankzij de media-aandacht die zij krijgen, lukt het hun heel snel letterlijk vertaalde Nederlandse uitdrukkingen in andere talen ingang te doen vinden. Zo heeft voetbaltrainer Louis van Gaal het Duits recent verrijkt met Feierbiest (‘feestbeest’), Der Tod oder die Gladiolen en Löffel an Löffel ‘lepeltje lepeltje (liggen)’, terwijl het Cruijffiaans-Spaanse en un momento dado ('op een gegeven moment') ook in Nederland bekend geworden is als titel van een documentaire over Cruijff.