'Geen jip-en-janneketaal in televisiejournaals!'

Wat onthoudt u van het televisiejournaal? En hoe begrijpelijk maken de Nederlandse Omroep Stichting (NOS) en de Vlaamse Radio en Televisie (VRT) het nieuws? Jip-en-janneketaal hoeft niet, zo blijkt uit nieuw wetenschappelijk onderzoek, maar kijkers hebben wel geheugensteuntjes nodig.

‘De helft van de mensen kijkt wel naar een of ander televisiejournaal, maar het is verbazend hoe weinig zij ervan kunnen navertellen’, stellen prof. Pol Cuvelier en Reinhild Vandekerckhove van de Universiteit Antwerpen vast in nieuw onderzoek van de Universiteit Antwerpen. Waarom zou ik zelf niet even in de huid van de onderzoekers kruipen, denk ik spontaan. Het is 2 januari, de feestroes en goede voornemens voor het nieuwe Maya-tijdperk echoën nog na.

Ik besluit zowel naar het VRT- als het NOS-journaal te kijken. Nieuwspresentatoren zijn Jan Becaus en Sacha de Boer. Jan presenteert het nieuws zittend, Sacha staat rechtop en wisselt af en toe van nieuwsdesk. Op beide zenders passeren onder meer de volgende onderwerpen de revue: de naweeën van drank- en vuurwerkgebruik met oudejaar, de dalende autoverkoop, het begrotingsakkoord in de VS, de oorlog in Syrië en een losgeslagen boorplatform. Ook de brandende trein op de lijn naar Utrecht krijgt op beide zenders aandacht en – uiteraard – het weer.

‘De minister stuurde zijn kat'

‘Het taalgebruik van de nieuwsankers is helder en concreet, en de stijl is licht en elegant’, schrijven de onderzoekers in hun rapport. ‘Ze gebruiken weinig abstracte woorden, passiefzinnen en tangconstructies, en maken niet te veel lange zinnen. De nieuwsteksten zitten ook logisch in elkaar. Toch is het geen jip-en-janneketaal. Maar door al die eigenschappen kan de kijker het journaal makkelijker verwerken. Als kijker/luisteraar heb je immers niet de kans om “even terug te bladeren”.’

Ik knik instemmend. Het rapport beschrijft perfect de taal van Sacha de Boer en Jan Becaus. ‘Op het NOS-journaal hoor je wel meer beeldspraak en metaforen’, zegt prof. Pol Cuvelier. ‘Dat verlevendigt het journaal, maar verhoogt de drempel voor taalzwakke kijkers.’ Zelf vind ik dat het op 2 januari nogal meevalt met die beeldspraak. Al kan ik me voorstellen dat sommige kijkers wel wat moeite hebben met een zin als “de minister stuurde zijn kat naar het overleg”.

Pol Cuvelier: "Laaggeschoolde kijkers voelen zich
minder comfortabel als ze een moeilijk woord horen,
maar ze begrijpen het wel dankzij de context."

Overlast

Beide zenders kondigen bij het begin van het journaal enkele hoofditems aan. En ze zorgen voor variatie: korte en lange stukken, grote foto’s, enkele statistieken, interviews, live reportages… Maar Jan Becaus vat vaker de inhoud van het journaal samen. ‘Daarvoor scoort vooral de VRT heel hoog’, zegt Reinhild Vandekerckhove. ‘Aan het eind van het journaal worden alle hoofdpunten nog een keer opgesomd. Bij langere onderwerpen gebeurt dat zelfs tussendoor.’ Ik kan het alleen maar bevestigen. Terwijl Sacha de Boer aan het eind van het NOS-journaal slechts één nieuwsonderwerp herhaalt – de overlast met oudejaar – somt Jan Becaus er een vijftal op.

Jan Becaus presenteert het VRT-journaal

Stookolie

‘De VRT doet nog iets unieks’, weet Reinhild Vandekerckhove. ‘Bij elke beeldreportage of foto komt er een ondersteunende titel in beeld.’ Je kunt er inderdaad niet naast kijken: ik tel 19 verschillende nieuwsonderwerpen. Bij elk onderwerp krijg ik minstens een foto, interview en/of reportage te zien, telkens met tekst erop: “Autosector lijdt onder economische crisis”,”Vrachtwagen lekt 15.000 liter stookolie”, “Boorplatform gestrand in Alaska” enz. Op het NOS-journaal niets daarvan, enkel de namen van geïnterviewden met hun beroep of functie. ‘Door een ondersteunende titel te lezen, zal de kijker nochtans meer van het onderwerp onthouden’, weet Reinhild Vandekerckhove. 'Dat weten we uit onderzoeksliteratuur.'

Gruwel

De beelden van de zoveelste bomaanslag in Damascus zijn emotioneel geladen, hoe kan het ook anders. Maar zowel de NOS als de VRT besparen me de ergste gruwel. ‘Sommige andere nieuwszenders kiezen bewust voor veel emotie’, zegt Pol Cuvelier. ‘Zo hopen ze meer kijkers aan te trekken én te behouden. Emotie helpt je om je met de slachtoffers van de burgeroorlog te identificeren. Daardoor onthoud je  meer van het nieuws. Maar te veel emotie is ook niet goed; de boodschap kan dan zelfs volledig verloren gaan. We noemen dat het vuurwerkeffect: je raakt verblind voor de gehele informatie.’

"Te veel emotie creëert een vuurwerkeffect"

Obama

Als de NOS overschakelt naar het begrotingsoverleg in de VS, gebeurt dat meteen met een verhaal. Ik zie de Amerikaanse president in een vliegtuig stappen. ‘En zo kan Obama toch weer met vakantie naar Hawaï’, zegt de reporter buiten beeld. ‘Maar gisteren zag het er nog helemaal anders uit …’ waarna we de details over de fiscal cliff krijgen. ‘Dat noemen ze storytelling’, zegt Reinhild Vandekerckhove. ‘Als de nieuwspresentator meteen begint over het - abstractere - begrotingsoverleg zelf, krijgt de kijker de inhoud van het onderwerp minder goed mee. Starten met een concreet en herkenbaar verhaal werkt veel beter. Let wel: wie enkel identificerende verhalen te zien krijgt, zonder duiding of veralgemening daarvan, onthoudt alleen maar de verhalen; dat kan niet de bedoeling zijn. En story telling werkt niet voor alle nieuwsitems.’

Schema's en grafieken

Over naar de autoverkoop in Europa. Sacha doet het verhaal van de dalende cijfers en loopt dan langs levensgrote Foto’s: auto's, logo, een verkooppercentage, van Kia tot Renault Mégane. Het valt me op dat de NOS weinig of geen tabellen toont met statistieken. De VRT doet dat wel: 486.737 nieuwe auto's ingeschreven - daling van 15 procent. ‘Grafieken en schema's helpen om een nieuwsbericht te onthouden, maar ze moeten heel duidelijk zijn’, legt Pol Cuvelier uit. ‘Het onderschrift bij de grafiek moeten bovendien direct en concreet zeggen wat er te zien is. “Dieselprijzen stijgen al vijf jaar” is beter dan “Evolutie dieselprijzen 2008-2013”. Soms plaatst het journaal een legenda bij de cijfers, maar dat maakt het voor de kijker net moeilijker om die te begrijpen: er is geen tijd om uitleg bij cijfers te interpreteren. De VRT doet het op dat vlak beter dan de NOS.’

De presentatoren van het NOS-journaal:
Sacha de Boer en Rob Trip

Paraplu

Met niet minder dan vier live reportages besteedt de VRT aandacht aan de start van de nieuwe gemeentebesturen, een uitloper van de verkiezingen van oktober 2012. Reporters brengen verslag uit in vergaderzalen of buiten op straat. Op een van die filmpjes word ik afgeleid door een man op de achtergrond. Hij zwaait met een paraplu. Dan komt er een autobus in beeld… En ja, daardoor ben ik de draad kwijt. Wat heeft de reporter gezegd …? ‘Live reportages verlevendigen het journaal’, verklaart Reinhild Vandekerckhove. ‘Maar ze zijn minder goed gestructureerd dan vooraf gemonteerde reportages. Daardoor komen er soms ongewilde afleiders in beeld. Bovendien kun je je afvragen hoe functioneel een live reportage is, als de reporter in kwestie alleen maar vooraf met de studio afgesproken informatie geeft, die zogezegd heet van de naald is.’

Prinses Maxima

Wat was de rol van Jorge Zorreguieta, de vader van prinses Maxima, bij het verdwijnen van burgers tijdens de Argentijnse militaire dictatuur? Getuigenissen, foto’s en informatie volgen elkaar op. Foto’s van nachtelijk verlichte vensters moeten me vertellen dat dit de plek is waar mensen zijn ontvoerd. Maar het gebouw in onherkenbaar en dus dwaal ik weer af: wat voor gordijnen hangen er voor die ramen? ‘Foto’s en informatie moeten elkaar inhoudelijk overlappen’, verklaart Pol Cuvelier. ‘Anders word je afgeleid. Soms krijg je bij een bericht over een parlementaire vraag een standaardfoto van de premier te zien. Die foto sluit niet echt aan bij het onderwerp. Kijkers gaan dan meteen op andere dingen letten: welke das draagt hij? Met welke auto rijdt hij?’

Jip en Janneke

Als Sacha het heeft over mystery shoppers op zoek naar vuurwerk, haper ik. Mystery shoppers? ‘Moeilijke woorden vormen nochtans niet meteen een hinderpaal om het nieuws te begrijpen’, aldus Pol Cuvelier. ‘We hebben het bij kijkers van 20 tot 30 jaar gecontroleerd. Welnu, zowel hoog- als laaggeschoolde kijkers leiden de betekenis van moeilijke woorden af uit de context. Laaggeschoolde kijkers voelen zich wel minder comfortabel als ze zo'n woord horen. Maar dit mogen we zeker stellen: jip-en-janneketaal in het journaal hoeft niet.’

"Met ondertitels begrijp je het nieuws niet beter"

Ondertitels

Is het dan een goed idee om het journaal te ondertitelen, zodat kijkers het beter begrijpen? Ik vraag het me af terwijl ik kijk. De Vlaamse mediaminister heeft er namelijk al eens een lans voor gebroken. Reinhild Vandekerckhove twijfelt: ‘Ondertitelen heeft een positieve invloed op het algemene onthouden van het nieuws, maar niet op het begrijpen ervan. Toch vinden mensen die we ondervraagden dat ze het nieuws mét ondertitels beter onthouden. De kijker is verdeeld over de kwestie: de ene helft wil wel ondertitels, de andere helft niet. Anderstaligen voelen zich er wel mee geholpen. De beste oplossing is allicht dat je mensen zelf laat kiezen of ze ondertiteling willen of niet. Op de VRT kunnen kijkers dat nu al. De zender heeft daar bewust in voorzien.’

Reinhild Vandekerckhove: "Mensen denken dat ze
nieuws met ondertitels beter onthouden.
Toch is dat niet zo."

Strijken

Hoe meer geheugensteuntjes er in het journaal worden ingebouwd, hoe meer de kijker ervan overhoudt, zo concluderen de onderzoekers. Ik heb het niet uitgetest, maar terwijl ik naar het NOS-journaal keek, miste ik zeker de ondersteunende teksten die het VRT-journaal zo consequent weergeeft. En toch … wat is “overhouden”?

‘Daarover is onderzoek niet duidelijk’, nuanceert Pol Cuvelier. ‘Het kan betekenen dat je het nieuws nadien weer kunt oproepen. Dat je namen of gebeurtenissen herkent als ze een volgende keer nog eens ter sprake komen. Of dat je een zekere context hebt verworven die je helpt om toekomstig nieuws beter te begrijpen. We hebben ook niet nagegaan waarmee mensen zoal bezig zijn terwijl ze naar het journaal kijken. Sommigen doen misschien de strijk of ze zitten te sms’en. De openbare omroepen doen in elk geval heel hard hun best om hun boodschap helder en duidelijk over te brengen.’

Onder leiding van prof. Pol Cuvelier en Reinhild Vandekerckhove analyseerden masterstudenten van de Universiteit Antwerpen de taal van het journaal op de Vlaamse VRT. Maar ze keken ook naar de Nederlandse NOS. En ze vroegen aan kijkers wat ze van het journaal begrepen. Ze presenteren hun rapport in levende lijve op www.vrt.be/taal/taaldag-2012